زکات (Zakat in Islam)

زکات (به انگلیسی Zakat) حقى واجب در مال است که در صورت رسیدن آن مال به حدنصاب مشخصی واجب می‌شود.

صدقه‌اى که به این حدنصاب تعلق می‌گیرد، میزان مشخصی است که هدف از پرداخت آن پاک شدن و رشد مال و خارج شدن حقوق سایرین از آن مال است تا باعث زیادتر شدن و نمو باقیمانده آن دارایی گردد.

معنی زکات از نظر واژه‌شناسی، یکی رشد و نمو و دیگری، پاکی است. زکات در اصطلاح همان صدقه‌اى است که براساس اصول شرعی واجب شده است، نه با نذر و قسم. 

البته اختلاف در تعابیر مختلف، ناشى از اختلاف در معناى شرعى زکا‌ت نیست؛ بلکه رویکرد همه تعریف‌هاى یاد شده کشف اجمالى معناى شرعى آن است.

بسیاری از احکام زکات، درباره محصولات کشاورزی و افرادی است که این محصولات را پرورش می‌دهند اشاره دارند اما آشنایی با احکام زکات نه‌فقط برای این قشر بلکه برای همه کسانی که مسئولیت اقتصادی دارند مهم است.

مطالبی که در ادامه آمده است به بررسی زکا‌ت، احکام آن، زکات اموال مختلف، نحوه پرداخت زکا‌ت و سایر موارد مرتبط می‌پردازد که برای همه فعالان اقتصادی مفید است.

نکات کلیدی زکات

• زکات یکی از احکامی است که در قرآن بیان شده و پرداخت آن در صورت داشتن دارایی مشتمل بر 9 مورد واجب می‌شود.
• شخصی که زکات می‌دهد باید بالغ باشد، عاقل باشد، مالک کامل آن دارایی باشد و امکان تصرف و خرج کردن آن را داشته باشد.
• دارایی‌هایی که گفته می‌شود زکا‌ت بر آن‌ها واجب است نیز باید دارای شرایط مشخصی باشند. مثلا میزان آن‌ها به حد مشخصی رسیده باشد یا مدت معینی در مالکیت فرد باشند.

احکام زکات

آیه زکات با صراحت تمام در قرآن بیان شده است. در این آیه خداوند به مسلمانان فرمان می‌دهد که:

«أیّها المسلمون! زَکّوا أموالَکُم تُقبَلَ صَلَواتُکُم»(1)

«ای مسلمانان! زکات داراییهای خویش را بدهید تا نمازتان پذیره حق شود.»

این ندای وحی که بر خاتم انبیا آمد بر ارزش و اهمیت زکا‌ت و همه آنچه مربوط به آن است در عرض زمین و در طول زمان تاکید داشت.

در ادامه احکام زکات طبق فتواها و نظریات مراجع کم‌نظیر شیعه و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی قدس سره بیان‌شده است.

چون هدفمان آشنایی بیش‌تر با احکام زکا‌ت و بررسی کلیات این موضوع بوده اس،ت برای طولانی نشدن بیش‌ازحد مطلب، از بررسی فتواها و نظریات مراجع بزرگوار دیگر پرهیز شده است.

به‌این‌ترتیب بر هر مقلدی واجب است که برای عمل به احکام زکات، با توجه به شرایط زندگی خود به فتوا و نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند. آن‌ها را با شرایط درآمد و مخارج زندگی خود بسنجد و عملی نماید.  

موارد وجوب زکات

در دستورات صریح دینی بیان شده که زکا‌ت به چه چیزهایی تعلق می‌گیرد:

اول: گندم
دوم: جو
سوم: خرما
چهارم: کشمش
پنجم: طلا
ششم: نقره
هفتم: شتر
هشتم: گاو
نهم: گوسفند

اگر کسی مالک یکی از این نُه چیز باشد، با شرایطی که بعدا گفته می‌شود، باید مقداری معینی از آن‌ها را به‌عنوان زکات در یکی از موارد مصرفی که دستور داده شده خرج کند.

توضیح المسائل، مسئله 1853

تذکر: سُلْت دانه‌ای است به نرمی گندم و دارای خاصیت جو که خمس ندارد، ولی عَلْس که مثل گندم است و یکی از مهم‌ترین خوراکی‌های مردمان صنعا است زکاتش بنا بر احتیاط واجب باید پرداخت شود.

توضیح المسائل، مسئله 1854

شرایط وجوب زکات

پرداخت زکات با توجه به شرایطی که برای زکا‌ت دهنده و موارد زکات ذکر شده است واجب می‌شود:

الف) شرایط زکات دهندگان

کسانی که دارای شرایط زیر هستند زکات بر آنان واجب است:

1. بلوغ

پرداخت زکات بر افراد نابالغ واجب نیست.

در مواردی که لازم است یک سال از زمان بلوغ گذشته باشد اگر بلوغ در میانه سال اتفاق افتاده باشد باز هم لازم نیست زکات بپردازد. بلوغ باید از اول سال وجود داشته باشد یا اینکه فرد قبل از زمانی که زکا‌ت به او تعلق گرفته بالغ شده باشد.

تحریرالوسیله، ج 1، ص 312، احدُها

تذکر: اگر مالک گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در بین سال بالغ شود، زکات بر او واجب نیست.

توضیح المسائل، مسئله 1857

2. عقل

طبق دستورات دینی زکات بر کسی که مجنون است واجب نیست.

در مواردی که شرط پرداخت زکا‌ت، گذشت یک سال است باید فرد در تمام طول سال عاقل باشد و در غیر این صورت پرداخت زکات بر او  واجب نیست..تحریرالوسیله، ج 1، ص 312، ثانیها

3. آزادی

به موجب این شرط پرداخت زکات بر کسی که بنده دیگری است نیست؛ اگرچه مالک شدن «بنده» را قبول داشته باشیم. تحریرالوسیله، ج 1، ص 312، ثالثها

4. مالکیت

بر مالی که بخشیده یا قرض داده شده، زکا‌ت واجب نیست، مگر بعد از پس گرفتن آن‌ها.

همچنین زکات بر مالی که وصیت شده، واجب نیست؛ مگر بعد از فوت وصیت‌کننده و قبول وصیت از سوی وصیت شونده؛ زیرا قبول وصیت در تحقق مالکیت آن دارایی برای شخصی که در حقش وصیت شده نیز شرایط خاص خود را دارد.

تحریرالوسیله، ج 1، ص 312، رابعها

5. امکان تصرف کامل در مال

لازم است اختیار کامل آن مال در دست فرد باشد.

بنابراین در مال وقفی و اموال اجاره‌ای و مالی که آن را دزدیده‌اند، یا در زمین پنهان است و جای آن فراموش شده، یا گم شده است و همچنین مالی که در دریا افتاده و یا از شخصی غایب به ارث رسیده و هنوز به دست فرد یا وکیلش نرسیده و یا در مال قرضی، اگرچه امکان دریافت آن از بدهکار باشد، زکا‌ت واجب نیست.

تحریرالوسیله، ج 1، ص 313، خامسها

تذکر: زکات در صورتی واجب می‌شود که مال به مقدار نصابی که بعدا گفته می‌شود برسد و مالک آن بالغ، عاقل و آزاد باشد و بتواند در آن مال تصرف کند.

توضیح المسائل، مسئله 1855

تذکر: در مواردی که لازم است برای پرداخت زکا‌ت یک سال زمان بگذرد باید امکان تصرف کامل آن در تمام دوازده ماه برای فرد وجود داشته باشد.

بنابراین، اگر امکان تصرف کامل در بین سال ایجاد شود و ولی بعد از مدتی از بین برود، آن سال به حساب نمی‌آید و احتیاج به  گذشته یک سال جدید است.

در آن مواردی که گذشتن سال معتبر نیست، امکان تصرف کامل در زمان تعلق زکات محل تأمل و اشکال است، اگرچه اقوا آن است که آن را معتبر بدانیم. تحریرالوسیله ج 1، ص 313، م 3

ب) شرایط موارد زکات

شرایط زکات همه دارایی‌ها یکسان نیست و قبل از پرداخت، باید بدانیم که چگونه زکات را حساب کنیم.

در ادامه به جزییات شرایط آن برای اقلام مختلف می‌پردازیم:

اول: شرایط زکا‌ت غلات

برای زکات غلات (گندم، جو، خرما و کشمش) دو شرط وجود دارد:

اینکه فرد مالک آن زراعت باشد یا اینکه آن زراعت یا محصول (با درخت یا بدون آن) قبل از اینکه زکات به آن تعلق بگیرد به مالکیت شخص درآید. تحریرالوسیله، ج 1، ص 326، الامر الثانی
رسیدن به مقدار نصاب. زکات گندم و جو و خرما و کشمش وقتی واجب است که به مقدار نصاب برسند. ای حد نصاب 288 من تبریز و 45 مثقال کم است که مقدار زکا‌ت معادل 207/847 کیلوگرم می‌شود. توضیح المسائل، مسئله 1864

تذکر: زکات گندم و جو وقتی واجب می‌شود که به آن‌ها گندم و جو گفته شود. و زکات کشمش بنا بر احتیاط وقتی واجب می‌شود که غوره است و موقعی هم که خرما قدری خشک شد که به آن تمر می‌گویند زکا‌ت آن واجب می‌شود.

ولی وقت دادن زکات در گندم و جو موقع خرمن شدن و جدا کردن کاه آن‌ها و در خرما و کشمش موقعی است که خشک شده باشند. توضیح المسائل، مسئله 1858

دوم: شرایط زکا‌ت طلا و نقره

برای زکات طلا و نقره سه شرط وجود دارد:

1. مسکوک بودن.

زکات طلا و نقره زمانی واجب می‌شود که به‌صورت سکه باشد و با آن معامله انجام شود. حتی اگر سکه آن از بین هم رفته باشد، باید زکات آن را بدهند. توضیح المسائل، مسئله 1899

تذکر: طلا و نقره‌ای که شبیه سکه است و خانم‌ها برای زینت به کار می‌برند، زکات ندارد. توضیح المسائل، مسئله 1900

بیشتر بخوانید: چطور در بازار سکه و طلا سرمایه گذاری کنیم؟

2. سپری شدن یک سال

زکات زمانی بر شخص واجب می‌شود که 12 ماه کامل مالک طلا یا نقره باشد ولی از اول ماه دوازدهم نمی‌تواند طوری آن را خرج کند که مال از بین برود و اگر تصرف کند بازهم باید زکا‌ت را بپردازد.

ولی اگر در ماه دوازدهم و بدون اختیارِ او بعضی از شرط‌های زکات از بین برود زکات بر او واجب نیست. توضیح المسائل، مسئله 1856

3. رسیدن به مقدار نصاب.

افراد زیادی دقیقا نمی‌دانند زکات طلا چقدر است .اما باید گفت که زکا‌ت طلا و نقره وقتی واجب می‌شود که به مقدار نصاب برسند.

تذکر: بسیاری از احکام زکا‌ت پول نقد نیز مشابه طلا و نقره در نظر گرفته می‌شود. بااین‌حال مراجع نظرات مختلفی دارند و بهتر است افراد به نظر مرجع موردنظر خود مراجعه کنند.

نصاب طلا

جدول نصاب زکا‌ت برای طلا دو بخش دارد:

1) نصاب اول آن بیست مثقال شرعی است که هر مثقال آن 18 نخود است.

پس وقتی طلا به بیست مثقال شرعی که پانزده مثقال معمولی است برسد، در صورت داشتن سایر شرایط، انسان باید یک‌چهلم آن را که نُه نخود می‌شود بابت زکا‌ت بپردازد. اگر مقدار طلا به این میزان نرسد زکا‌ت آن واجب نیست.

2) نصاب دوم آن چهار مثقال شرعی است که سه مثقال معمولی می‌شود؛ یعنی اگر سه مثقال به پانزده مثقال اضافه شود؛ باید زکا‌ت تمام 18 مثقال را به‌صورت یک‌چهلم بدهد و زیادی آن زکات ندارد.

همچنین است هر چه بالا رود؛ یعنی اگر سه مثقال اضافه شود، باید زکات تمام آن‌ها را بدهد و اگر کم‌تر اضافه شود مقداری که اضافه شده زکات ندارد. توضیح المسائل، مسئله 1896

نصاب نقره

نقره نیز همانند طلا دو نصاب دارد:

1) نصاب اول آن 105 مثقال معمولی است. اگر نقره به 105 مثقال برسد و شرایط دیگر را هم که گفته شد داشته باشد، انسان باید یک‌چهلم آن را که 2 مثقال و 15 نخود است بابت زکا‌ت بدهد و اگر به این مقدار نرسد زکا‌ت آن واجب نیست.

2) نصاب دوم آن 21 مثقال است؛ یعنی اگر 21 مثقال به 105 مثقال اضافه شود، باید زکا‌ت تمام 126 مثقال را به‌طوری‌که گفته شد بدهد. و اگر کمتر از 21 مثقال اضافه شود، مقدار زکا‌ت آن 105 مثقال است و زیادی آن زکا‌ت ندارد.

همچنین هر چه بالا رود؛ یعنی اگر 21 مثقال اضافه شود، باید زکا‌ت تمام آن‌ها را بدهد، و اگر کم‌تر اضافه شود مقداری که اضافه شده و کم‌تر از 21 مثقال است زکات ندارد.

بنابراین اگر انسان یک‌چهلم هر چه طلا و نقره دارد را بدهد، زکا‌تی را که بر او واجب بوده داده و گاهی هم بیش‌تر از مقدار واجب داده است.

مثلاً کسی که 110 مثقال نقره دارد، اگر چهل یک آن را بدهد، زکا‌ت 105 مثقال آن را که واجب بوده داده و مقداری هم برای 5 مثقال آن داده که واجب نبوده است. توضیح المسائل، مسئله 1897

زکا‌ت سکه طلا

1. آیا زکا‌ت به سکه‌های طلایی که شخص به‌عنوان هدیه دریافت کرده است تعلق می‌گیرد؟ در صورت تعلق گرفتن به چه کسی باید داده شود؟ مثلاً آیا می‌توان به حساب جبهه جنگ یا دولت واریز کرد؟ آیا زکا‌ت سال‌های گذشته را نیز باید داد یا نه؟

اگر شرایط واجب شدن زکا‌ت در آن وجود داشته باشد و به حدّ نصاب برسد زکا‌ت دارد. و تا نصاب باقی است، برای هر سال جداگانه زکات دارد و صرف آن برای جبهه مانع ندارد.

استفتائات، ج 1، ص 340، س 3

2. جوانی هستم که به واسطه بیماری مادرزادی قادر به حرکت نمی‌باشم و با برادرها و خواهر و مادرم زندگی می‌کنم. در حدود یک سال است که پول خود را سکه طلا خریده تا وقت گران شدن طلا، آن را بفروشم و از این طریق کاری کرده باشم. شنیده‌ام این عمل طبق شرع اسلام نبوده و داشتن طلا برای مرد صحیح نیست، لطفا مرا راهنمایی فرمایید.

اشکال ندارد، ولی اگر سکه طلای شما یک سال باقی بماند و مقدار آن به حد نصاب باشد علاوه بر خمس درآمد، زکا‌ت هم واجب است به شرط آنکه پس از ادای خمس واجب، حد نصاب آن همچنان باقی باشد. استفتائات، ج 1، ص 341، س 4

سوم: شرایط زکا‌ت دام

برای زکات دام (شتر و گاو و گوسفند) چهار شرط وجود دارد:

1. گذشت یک سال

اگر فرد یک سال کامل مالک گاو و گوسفند و شتر باشد لازم است زکا‌ت آن را بدهد. ولی از اول ماه دوازدهم نمی‌تواند طوری در مال تصرف کند که آن را از بین ببرد و اگر تصرف کند بازهم باید زکاتش را بپردازد.

چنانچه در ماه دوازدهم بدون اختیارِ او، بعضی از شرط‌های زکا‌ت از بین برود زکات بر او واجب نیست.  توضیح المسائل، مسئله 1856

2. چریدن

یعنی آن که دام در تمام سال از علف بیابان بخورد؛ پس اگر تمام سال یا مقداری از آن را از علف چیده شده، یا از زراعتی که ملک مالک یا ملک کس دیگر است بچرد زکات ندارد.

ولی اگر در تمام سال تنها یک روز یا دو روز از علف مالک بخورد، بنابر احتیاط زکا‌ت آن واجب می‌باشد. توضیح المسائل، مسئله 1908

3. بیکار بودن حیوان

یعنی آن که حیوان در تمام سال بی‌کار باشد. اگر در تمام سال یکی دو روز هم کار کرده باشد، زکا‌ت آن واجب است. توضیح المسائل، مسئله 1908

4. رسیدن به مقدار نصاب

زکات شتر و گاو و گوسفند وقتی واجب می‌شود که تعداد آن‌ها به حد نصاب برسند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

نصاب شتر

رسیدن شتر به حد نصاب دوازده شرط دارد:

زکا‌ت پنج شتر، یک گوسفند است و تا شماره شتر به این تعداد نرسد زکا‌ت ندارد؛
ده شتر، زکا‌ت آن دو گوسفند است
پانزده شتر، زکا‌ت آن سه گوسفند است؛
بیست شتر، زکا‌ت آن چهار گوسفند است؛
بیست‌وپنج شتر، زکا‌ت آن پنج گوسفند است؛
بیست‌وشش شتر، زکا‌ت آن یک شتر است که داخل سال دوم شده باشد؛
سی‌وشش شتر، زکا‌ت آن یک شتر است که داخل سال سوم شده باشد؛
چهل‌وشش شتر، زکا‌ت آن یک شتر است که داخل سال چهارم شده باشد؛
شصت‌ویک شتر، زکا‌ت آن یک شتر است که داخل سال پنجم شده باشد؛
هفتادوشش شتر، زکا‌ت آن دو شتر است که داخل سال سوم شده باشد؛
نودویک شتر، زکا‌ت آن دو شتر است که داخل سال چهارم شده باشد؛
صدوبیست و یک شتر و بالاتر از آن که باید یا چهل تا چهل تا حساب کند و برای هر چهل تا یک شتر بدهد که داخل سال سوم شده باشد، یا پنجاه تا پنجاه تا حساب کند و برای هر پنجاه تا یک شتر بدهد که داخل سال چهارم شده باشد و یا با چهل و پنجاه حساب کند.

درهرصورت باید طوری حساب کند که چیزی باقی نماند؛ یا اگر چیزی باقی می‌ماند، از نُه تا بیش‌تر نباشد؛ مثلاً اگر 140 شتر دارد، باید برای صد تا، دو شتر که داخل سال چهارم شده و برای چهل تا، یک شتر ماده‌ای که داخل سال سوم شده باشد، بدهد.

تذکر: زکات مابین دو نصاب واجب نیست؛ پس اگر شماره شترهایی که دارد از نصاب اول که پنج است بگذرد، تا به نصاب دوم که ده تا است نرسیده فقط باید زکا‌ت پنج‌تای آن را بدهد. توضیح المسائل، مسئله 1911

اگر انسان برای شتر و گاو و گوسفند خود چراگاهی را که کسی نکاشته بخرد، یا اجاره کند، یا برای چراندن در آن باج بدهد، باید زکات بپردازد. توضیح المسائل، مسئله 1909

نصاب گاو

زکات گاو دو نصاب دارد:

نصاب اول آن، سی تا است که در صورت رسیدن به این تعداد اگر شرایطی را که گفته شد داشته باشد، باید یک گوساله که داخل سال دوم شده را به‌عنوان زکا‌ت بدهند.
نصاب دوم آن چهل است. زکات آن یک گوساله ماده است که داخل سال سوم شده باشد.

زکات مابین سی و چهل واجب نیست؛ مثلاً کسی که سی‌ونه گاو دارد فقط باید زکا‌ت سی‌تای آن‌ها را بدهد.

همچنین اگر تعداد گاوها از چهل بیشتر است اما به شصت نرسیده، فقط باید زکات چهل‌تای آن را بدهد. اما برای شصت گاو، چون دو برابر نصاب اول را دارد، باید دو گوساله که داخل سال دوم شده باشد بدهد.

هر چه تعداد بیشتر شود، باید طبق دستوری که گفته شد زکا‌ت بدهد؛ ولی می‌بایست طوری حساب کند که چیزی باقی نماند، یا اگر چیزی باقی می‌ماند از نُه تا بیش‌تر نباشد.

مثلاً اگر هفتاد گاو دارد باید به حساب سی و چهل حساب کند و برای سی‌تای آن زکات سی تا و برای چهل‌تای آن زکا‌ت چهل تا را بدهد؛ چون اگر به حساب سی تا حساب کند ده تا زکا‌ت نداده می‌ماند. توضیح المسائل، مسئله 1912

نصاب گوسفند

زکات گوسفند پنج نصاب دارد:

چهل و زکات آن یک گوسفند است و تا گوسفند به چهل نرسد زکات ندارد؛
صدوبیست و یک گوسفند، زکات آن دو گوسفند است؛
دویست و یک گوسفند، زکات آن سه گوسفند است؛
سیصد و یک گوسفند، زکات آن بنا بر احتیاط واجب چهار گوسفند است؛
چهارصد و بالاتر. باید آن‌ها را صد تا صد تا حساب کند و برای هر صد تا یک گوسفند بدهد.

لازم نیست زکات را از خود گوسفندها بدهد، بلکه اگر گوسفند دیگری بدهد، یا مطابق قیمت گوسفند پول بدهد کافی است. ولی اگر بخواهد جنس دیگر بدهد، در صورتی بی‌اشکال است که برای فقرا بهتر باشد؛ اگرچه لازم نیست.

توضیح المسائل، مسئله 1913

تذکر: زکات مابین دو نصاب واجب نیست؛ پس اگر شماره گوسفندهای کسی از نصاب اول که چهل است بیش‌تر است و به نصاب دوم که صدوبیست و یک است نرسیده، فقط باید زکات چهل تا را بدهد و زیادی آن زکات ندارد. توضیح المسائل، مسئله 1914

مصرف زکات

قبل از پرداخت زکات باید بدانیم زکا‌ت به چه کسانی تعلق می‌گیرد. زکات را می‌توان در هشت مورد زیر مصرف کرد:

فقیر یعنی کسی که مخارج سال خود و خانواده‌اش را ندارد. کسی که صنعت یا ملک یا سرمایه‌ای دارد که می‌تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست.
مسکین یعنی کسی که از شرایط زندگی‌اش از فقیر سخت‌تر است.
کسی که از طرف امام علیه‌السلام یا نایب امام مأمور است که زکات را جمع و نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند. سپس آن را به امام علیه‌السلام یا نایب امام یا فقرا برساند.
کافرهایی که اگر زکات به آنان بدهند به دین اسلام مایل می‌شوند، یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند.
خریداری بنده‌ها و آزاد کردن آنان.
بدهکاری که نمی‌تواند قرض خود را بدهد.
فی سبیل الله. یعنی کاری که مانند ساختن مسجد منفعت عمومی دینی دارد، یا مثل ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان می‌رسد و آنچه برای اسلام نفع داشته باشد.
در راه ماندگان. یعنی مسافری که در سفر درمانده شده است.

توضیح المسائل، م 1925

توضیحات

1. احتیاط واجب آن است که زکاتی که به فقیر و مسکین پرداخت می‌شود بیش‌تر از مخارج سال خود و خانواده‌اش نباشد و اگر مقداری پول یا جنس دارد، فقط به اندازه کسری مخارج یک سالش زکا‌ت بگیرد. توضیح المسائل، م 1926

2. صنعتگر یا مالک یا تاجری که درآمد او از مخارج سالش کم‌تر است، می‌تواند برای کسری مخارجش زکات بگیرد؛ و لازم نیست ابزار کار یا ملک یا سرمایه خود را به مصرف مخارج برساند. توضیح المسائل، م 1928

3. چیزی را که انسان بابت زکا‌ت به فقیر می‌دهد لازم نیست به او بگوید که زکا‌ت است. بلکه اگر فقیر خجالت بکشد، مستحب است به‌طوری‌که دروغ نشود به اسم هدیه بدهد؛ ولی باید نیت زکا‌ت نماید. توضیح المسائل، م 1935

4. کسی که بدهکار است و نمی‌تواند بدهی خود را بدهد، اگرچه مخارج سال خود را داشته باشد، می‌تواند برای دادن قرض خود زکات بگیرد. ولی باید مالی را که قرض کرده در راه گناه خرج نکرده باشد، یا اگر این کار را کرده، از آن توبه کند. در این صورت می‌توان از سهم فقرا به او داد. توضیح المسائل، م 1937

5. مسافری که خرجی او تمام شده، یا مَرکبش از کار افتاده، چنانچه سفر او سفر معصیت نباشد و نتواند با قرض کردن یا فروختن چیزی خود را به مقصد برساند، اگرچه در وطن خود فقیر نباشد می‌تواند زکا‌ت بگیرد.

ولی اگر بتواند در جای دیگر با قرض کردن یا فروختن چیزی مخارج سفر خود را فراهم کند، فقط به مقداری که به آنجا برسد می‌تواند زکا‌ت بگیرد. توضیح المسائل، م 1940

مصرف زکا‌ت به وسیله خود انسان

آیا شخص مُکلّف می‌تواند خودش حساب خمس و زکاتش را بکند و طبق مصارفی که در رساله ذکر شده است به مصرف برساند؟

در زکات مانع ندارد، ولی در خمس باید اجازه بگیرد. استفتاء

شرایط مستحقان زکات

مستحقان یا گیرندگان زکا‌ت باید شرایط زیر را داشته باشند:

کسی که زکات می‌گیرد باید شیعه دوازده امامی ‌باشد. اگر از راه شرعی شیعه بودن کسی ثابت شود و به او زکا‌ت بدهد و زکات خرج شود و بعد معلوم شود فرد شیعه نبوده لازم نیست دوباره زکات بدهد. توضیح المسائل، م 1942
احتیاط واجب آن است که به کسی که معصیت کبیره را آشکارا به جا می‌آورد زکا‌ت ندهند. توضیح المسائل، م 1946
انسان نمی‌تواند مخارج کسانی را که خرجشان بر او واجب است (مثل فرزندان) از زکا‌ت بدهد، ولی دیگران می‌توانند به آنان زکات بدهند. توضیح المسائل، م 1948
سید نمی‌تواند از غیر سید زکات بگیرد، ولی اگر خمس و سایر وجوهات کفایت مخارج او را نکند و از گرفتن زکا‌ت ناچار باشد، می‌تواند از غیر سید زکات بگیرد. احتیاط واجب آن است که اگر ممکن باشد فقط به مقداری اندازه مخارج روزانه‌اش زکا‌ت بگیرد. توضیح المسائل، م 1955

زمان پرداخت زکات

1. فرد باید زمانی که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و موقع خشک شدن خرما و انگور، زکات آن‌ها را به فقیر بدهد؛ یا از مال خود جدا کند.

زکات طلا و نقره و گاو و گوسفند و شتر را بعد از تمام شدن ماه دوازدهم باید به فقیر بدهد، یا از مال خود جدا نماید. ولی بعد از جدا کردن اگر منتظر فقیر معیّنی باشد، یا بخواهد به فقیری بدهد که از جهتی برتری دارد می‌تواند زکا‌ت را به انتظار او و لو تا چند ماه نگه دارد. توضیح المسائل، م 1961

2. بعد از جدا کردن زکا‌ت لازم نیست فورا آن را به مستحق بدهد، ولی اگر آن شخص دسترسی دارد احتیاط مستحب آن است که دادن زکات را تأخیر نیندازد. توضیح المسائل، م 1962

3. کسی که می‌تواند زکا‌ت را به مستحق برساند، اگر ندهد و به واسطه کوتاهی او از بین برود، باید عوض آن را بدهد. توضیح المسائل، م 1963

4. کسی که می‌تواند زکات را به مستحق برساند، اگر زکا‌ت را ندهد و بدون آنکه در نگهداری آن کوتاهی کند از بین برود:

چنانچه دادن زکا‌ت را به قدری تأخیر انداخته که نمی‌گویند فورا داده است، باید عوض آن را بدهد و اگر به این مقدار تأخیر نینداخته، مثلاً دو سه ساعت تأخیر انداخته و در همان دو سه ساعت تلف شده، درصورتی‌که مستحق حاضر نبوده چیزی بر او واجب نیست و اگر مستحق حاضر بوده، بنا بر احتیاط واجب باید عوض آن را بدهد. توضیح المسائل، م 1964

مسائل متفرقه زکا‌ت

1. اگر فرد زکات را از خود مال کنار بگذارد، می‌تواند بقیه آن را خرج کند و اگر از مال دیگرش کنار بگذارد، می‌تواند در تمام مال تصرف نماید. توضیح المسائل، م 1965
2. انسان نمی‌تواند زکا‌تی که کنار گذاشته را برای خود بردارد و چیز دیگری به جای آن بگذارد. توضیح المسائل، م 1966
3. اگر از زکا‌تی که کنار گذاشته منفعتی ببرد، مثلاً گوسفندی که برای زکا‌ت گذاشته برّه بیاورد، مال فقیر است. توضیح المسائل، م 1967
4. اجرتِ وزن کردن و پیمانه نمودن گندم و جو و کشمش و خرمایی که برای زکات می‌دهد با خود اوست. توضیح المسائل، م 1977
5. اگر شک کند زکاتی را که بر او واجب بوده داده یا نه؛ باید زکا‌ت را بدهد، هرچند شک او برای زکاتِ سال‌های پیش باشد. توضیح المسائل، م 1980
6. انسان می‌تواند از زکا‌ت، قرآن یا کتاب دینی یا کتاب دعا بخرد و وقف نماید، اگرچه بر اولاد خود و بر کسانی وقف کند که خرج آنان بر او واجب است و نیز می‌تواند تولیت وقف را برای خود یا اولاد خود قرار دهد. توضیح المسائل، م 1982
7. کسی که در حال تحصیل علم است و اگر تحصیل نکند می‌تواند برای معاش خود کسب کند؛ چنانچه تحصیل آن علم، واجب یا مستحب باشد می‌شود به او زکات داد. اگر تحصیل آن علم واجب یا مستحب نباشد، زکا‌ت دادن به او اشکال دارد. توضیح المسائل، م 1990
8. به فقیری که گدایی می‌کند می‌شود زکا‌ت داد، ولی به کسی که زکا‌ت را در معصیت مصرف می‌کند، نمی‌شود زکات داد. توضیح المسائل، م 1945
9. انسان می‌تواند زکا‌ت را به پسرش بدهد که خرج زن و نوکر و کُلفت خود نماید، اشکال ندارد. توضیح المسائل، م 1949
10. به کسی که بدهکار است و نمی‌تواند بدهی خود را بدهد، اگرچه مخارج او بر انسان واجب باشد می‌شود زکا‌ت داد. ولی اگر زن برای خرجی خودش قرض کرده باشد شوهر نمی‌تواند بدهی او را از زکا‌ت بدهد، بلکه اگر کس دیگری هم که مخارج او بر انسان واجب است برای خرجی خود قرض کند احتیاط واجب آن است که بدهی او را از زکا‌ت ندهد. توضیح المسائل، م 1947
11. اگر پسر به کتاب‌های علمی دینی احتیاج داشته باشد، پدر می‌تواند برای خریدن آن‌ها به او زکا‌ت بدهد. توضیح المسائل، م 1950
12. پدر می‌تواند به پسرش زکات بدهد که برای خود زن بگیرد؛ پسر هم می‌تواند برای آنکه پدرش زن بگیرد زکا‌ت خود را به او بدهد. توضیح المسائل، م 1951
13. به کسی که معلوم نیست سید است یا نه، می‌شود زکا‌ت داد. توضیح المسائل، م 1956

نکته اخلاقی: بهتر است زکا‌ت را آشکار و صدقه مستحبی را مخفی بدهند. توضیح المسائل، م 1974

نیت زکا‌ت

زکا‌ت باید به قصد قربت؛ یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم داده شود.

همچنین در نیت معین کند که آنچه را می‌دهد زکات مال است، یا زکا‌ت فطره. ولی اگر مثلاً زکا‌ت گندم و جو بر او واجب باشد، لازم نیست معین کند چیزی را که می‌دهد زکات گندم است یا زکا‌ت جو. توضیح المسائل، م 1957

گرفتن وکیل برای پرداخت زکا‌‌ت

اگر کسی را وکیل کند که زکا‌ت مال او را بدهد، کافی است وکیل وقتی‌که زکات را به فقیر می‌دهد، از طرف مالک نیّت زکات کند. توضیح المسائل، م 1959

پولی را که برای وجوه شرعیه جدا و تعیین شده جآیاج می‌توان آن را مصرف نمود یا با پول دیگری عوض کرد؟

مانع ندارد و به جدا کردن تعیین نمی‌شود، مگر در زکا‌ت که با جدا کردن معین می‌شود و نباید در آن تصرف کرد.استفتائات، ج 1، ص 344، س 16

جمع‌بندی

زکا‌‌ت، بخشی از مال است که صاحب آن باید درصورتی‌که آن دارایی به حد مشخصی رسیده است، به افرادی که واجد شرایط هستند بپردازد.

زکات به مال‌های مشخصی تعلق می‌گیرد و همه دارایی‌ها شامل زکا‌ت نمی‌شوند.

افراد می‌توانند خودشان زکا‌ت را خرج کنند یا به شخص تعیین شده بدهند. زمان پرداخت زکا‌ت نیز اهمیت خاصی دارد و باید به آن توجه شود. به هر ترتیب زکات یکی از واجبات دینی در راستای افزایش بهره‌وری مال است و لازم است به آن توجه گردد.

این اصطلاح در واژه‌نامه جامع بورسینس منتشر شده است.سایر اصطلاحات و واژه‌های اقتصادی و مالی را ببینید ...