بازار پول (Money market)

بازار پول (به انگلیسی Money Market)، بازاری است که در آن، پول و سایر دارایی‌هایی که می‌توانند جانشین پول شوند معامله می‌گردند، با این شرط که سررسید این دارایی‌ها کمتر از یک سال باشد.

به‌این‌ترتیب بازارپول فضایی کم ریسک است که امکان از دست رفتن سرمایه در آن کمتر است. همچنین میزان نقدشوندگی دارایی‌ها و ارزش اسمی آن‌ها، مناسب است.

بازارپول برای دولت‌ها، بانک‌های مرکزی و بسیاری از کسب‌وکارها فضای مناسبی برای سپرده‌گذاری و نیز دریافت سپرده‌های کوتاه‌مدت است تا چرخ اقتصاد متوقف نشود. در ادامه این مقاله از بورسینس به بررسی بیشتر بازارپول، عملکرد، ابزارها و محاسن و معایب آن می‌پردازیم.

نکات کلیدی

• بازار پول بازاری است که در آن پول و سایر دارایی‌های جایگزین آن به‌صورت کوتاه‌مدت معامله می‌شوند.
• بازار پول به سازمان‌ها و کسب‌وکارهایی که با نقدینگی افزوده مواجه هستند امکان سرمایه‌گذاری داده و به افرادی که با کمبود نقدینگی مواجه هستند امکان دریافت وام را می‌دهد.
• بازار پول، تسهیلات مختلفی در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد. این تسهیلات با میزان نقدینگی مناسب و ریسک پایین ارائه می‌شوند اما در مقابل سود کمی هم به سرمایه‌گذاران اعطا می‌شود.

شناخت بیشتر بازار پول

فعالین بازار پول به استفاده از ابزارهایی تمایل دارند که به اشخاص و بنگاه‌های تجاری این امکان را می‌دهد که به‌سرعت نقدینگی خود را به میزان مطلوب درآورند.

چراکه قالب واحدهای اقتصادی با این مسئله مواجه‌اند که هنگام پرداخت مخارج، نقدینگی کافی ندارند. به‌همین‌دلیل این مسئله را با استفاده از امکانات بازارپول حل می‌کنند.

بااین‌حال واحدهای اقتصادی باید همیشه مقداری منابع مالی برای انجام مخارج ناگهانی و برنامه‌ریزی نشده خود در نظر بگیرند و تنها به امکانات بازارپول اتکا نکنند.

چراکه استفاده از خدمات بازار ول با پرداخت بهره هماره است و این در حالی است که بنگاه‌های اقتصادی باید تلاش کنند تا با به حداقل رساندن هزینه‌های خود، منابع مالی را برای معاملات روزانه و مهم حفظ نمایند.

به‌همین‌دلیل بهترین کار، این است که از ترکیبی از منابع نقدی، ابزارهای مالی بازارپول، بخصوص مواردی که نقدینگی بالا همراه با ریسک پایین دارند، استفاده کنند.

بازارپول بازاری سازمان‌یافته نیست. به‌عبارت‌دیگر در هیچ کشوری از جمله کشور خودمان، مکان خاصی برای بازار پول ایران در نظر گرفته نمی‌شود.

افراد یا واحدهایی که نقدینگی مازاد دارند وارد بازارپول می‌شوند تا به‌عنوان یک پس‌انداز کننده، منابع مالی خود را به‌صورت کوتاه‌مدت و به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در اختیار واحدهای نیازمند قرار دهند.

به‌این‌ترتیب می‌توان مهم‌ترین هدف و رسالت بازارپول را تامین تسهیلات مالی برای واحدهای اقتصادی دانست تا بتوانند نقدینگی مورد نیاز و سرمایه در گردش خود را برای کوتاه‌مدت تامین کنند.

عملکرد بازار پول

بازار پول با فراهم کردن نقدینگی برای بانک‌های تجاری و سازمان‌های بزرگ موجب ثبات و توسعه اقتصادی می‌شود و سرمایه‌گذاران پول مازادی را که به آن نیازی ندارند وارد این بازار می‌کنند تا سود کسب کنند.

در ادامه عملکردی اصلی بازارپول را بررسی خواهیم کرد:

1. تامین مالی فعالیت‌های تجاری

تاجران داخلی و خارجی که برای فعالیت‌های خود نیاز به منابع مالی کوتاه‌مدت دارند از بازارپول استفاده می‌کنند.

به‌این‌ترتیب می‌توانند با دریافت فوری پول، کالا یا خدمات موردنظر خود را تهیه کنند. تاجرانی که در حوزه بین‌الملل کار می‌کنند نیز از تخفیف‌ها و تسهیلات دیگر بازار استفاده می‌کنند.

بازارپول همچنین برای سایر واحدهای اقتصادی نظیر صنایع کوچک یا بخش کشاورزی هم تامین مالی انجام می‌دهد.

2. سیاست‌های بانک مرکزی

بانک مرکزی مسئول هدایت سیاست پول کشورها و اتخاذ تدابیری برای حفظ سلامت سیستم مالی آن‌هاست. به‌این‌ترتیب بانک مرکزی می‌تواند از طریق تسهیلات بازار پول، به این وظایف عمل کند.

مثلا وجود نرخ سود کوتاه‌مدت در بازارپول بیانگر شرایط حاکم بر صنعت بانکداری است و می‌تواند بانک مرکزی را در تدوین سیاست نرخ سود مناسب راهنمایی کند.

همچنین بازارهای پولی یکپارچه به بانک مرکزی کمک می‌کند تا بر بازارهای فرعی اثر بگذارد و اهداف سیاست پولی خود را اجرا کند.

بیشتر بخوانید: نگاهی همه‌جانبه به نظام پولی و ارزی در جهان

3. رشد صنایع

بازار پول یک روش آسان برای کسب‌وکارهاست تا برای تامین مالی سرمایه در گردش خود وام‌های کوتاه‌مدت بگیرند.

کسب‌وکارها ممکن است به دلیل حجم زیاد تراکنش‌ها، برای خرید مواد اولیه، پرداخت حقوق کارکنان یا سایر هزینه‌ها با مشکلات مالی مواجه شوند که می‌توانند آن‌ها را با از طریق تسهیلات بازارپول برطرف کنند.

گرچه بازارپول، وام بلندمدت ارائه نمی‌کند اما بر بازار سرمایه اثر دارد و می‌تواند به تامین مالی بلندمدت کسب‌وکارهای بزرگ هم یاری دهد. بازار سرمایه نرخ بهره خود را براساس نرخ بهره رایج در بازارپول معیار قرار می‌دهد.

4. خودکفایی بانک‌های تجاری

بازار پول، یک بازار آماده برای بانک‌های تجاری ایجاد می‌کند که می‌توانند ذخایر مازاد خود را در آن سرمایه‌گذاری نموده و درعین‌حال که نقدینگی خود را حفظ می‌کنند سود هم کسب کنند.

سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت نظیر برات، به‌راحتی به پول نقد تبدیل می‌شود تا از مشتری پشتیبانی گردد.

همچنین بانک‌های تجاری در مواجهه با مشکلات نقدینگی، می‌توانند به‌جای استقراض از بانک مرکزی از بازارپول وام بگیرند. چراکه بازارپول، نسبت به بانک مرکزی، سود کمتری از وام‌های کوتاه‌مدت می‌گیرد.  

ابزارهای بازار پول

ابزارهای بازار پول تسهیلاتی هستند که به متقاضیان دریافت پول از این بازار ارائه می‌گردد تا بتوانند به هدف مالی خود برسند.  

در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد:

اسناد خزانه

اسناد خزانه، اوراق بهادار کوتاه‌مدتی هستند که توسط دولت منتشر می‌شوند و سررسید آن‌ها به‌طورمعمول سه ماه، شش ماه یا یک سال است.

این اسناد هنگام فروش به‌صورت تنزیل شده (به مبلغی کمتر از مبلغ اسمی) به فروش می‌رسند. صاحب سند در تاریخ سررسید آن مبلغ اسمی سند را دریافت می‌کند. پس در ردیف ابزارهای تنزیل شده بازار پول قرار می‌گیرند.

انتشار و بازخرید این اوراق توسط بانک مرکزی و به نمایندگی از دولت انجام می‌شود. این مورد از ابزارهای بازار پول در ایران با نام اسناد خزانه اسلامی شناخته می شود.

مهم‌ترین ویژگی اسناد خزانه، ریسک پایین آن‌ها است. سرمایه‌گذاری که وجوه خود را در اسناد خزانه سرمایه‌گذاری می‌کند، می‌خواهد کمترین ریسک ممکن را تجربه کند.

به‌همین‌دلیل این اسناد از بازده نسبتاً پایینی برخوردارند. اسناد خزانه عمدتاً توسط مؤسسات سرمایه‌گذاری که به دنبال سرمایه‌گذاری موقت در مکانی مطمئن هستند، خریداری می‌شود.

بیشتر بخوانید: خزانه یا خزانه‌داری چیست؟

پذیرش بانکی

پذیرش بانکی (Banker’s acceptance) که دستور پرداخت مبلغ معینی به حامل آن در تاریخ معینی است، از جمله قدیمی‌ترین و کوچک‌ترین (از نظر حجم و مبلغ) ابزارهای بازار پول به شمار می‌رود.

اگرچه این ابزار مالی از قرن دوازدهم مورد استفاده قرار گرفته است، اما تا دهه شصت (میلادی) که حجم تجارت بین‌الملل افزایش فوق‌العاده‌ای یافت، ابزار مهمی در بازارپول به شمار نمی‌رفت.

درهرحال این ابزار به منظور تأمین مالی کالاهایی که هنوز از فروشنده به خریدار منتقل نشده است استفاده می‌شود.

این اوراق توسط یک مؤسسه تجاری و در وجه یک بانک تجاری خصوصی کشیده می‌شود و وقتی که بانک مزبور آن را مهر نماید و بپذیرد به‌عنوان یک پذیرش بانکی شناخته خواهد شد.

فرض کنید که شرکت ایرانی «الف» می‌خواهد کالایی را از شرکت ژاپنی «ب» خریداری نماید. ازآنجاکه شرکت ژاپنی شناختی نسبت به شرکت ایرانی طرف قرارداد خود ندارد، لذا تمایلی به ارسال کالا پیش از دریافت پول نخواهد داشت.

از طرف دیگر، شرکت ایرانی نیز تمایلی به پرداخت پول قبل از دریافت کالا را ندارد.در چنین شرایطی، این شرکت‌های تجاری می‌تواند با استفاده از اوراق پذیرش بانکی معامله خود را انجام دهند.

اگرچه پذیرش بانکی، در ابتدا برای تأمین مالی محموله کالاها در سطح بین‌الملل استفاده می‌شد، اما امروزه از این ابزار برای تأمین مالی محموله کالاهای داخلی، ذخیره‌سازی اقلام کالاهای اصلی داخلی و خارجی قابل‌عرضه در بازار و تهیه اعتبار به منظور مبادله دلار برای بانک‌های کشورهای معین نیز استفاده می‌شود.

پذیرش بانکی برای بانک‌ها نیز منافع مستقیمی ایجاد می‌کند. به‌این‌ترتیب بانک‌ها بدون استفاده از ظرفیت‌های خلق اعتباری خود، قادر به برطرف کردن نیازهای اعتباری مشتریان خود خواهد بود.

پذیرش بانکی از بازار ثانویه بسیار مناسبی دارد که دلالان، بانک‌های مرکزی خارجی و بانک‌های داخلی از مهم‌ترین فعالان آن هستند.

اوراق تجاری

اوراق تجاری یکی از انواع بازار پول است. آنها اوراق قرضه کوتاه‌مدت، با سررسید 270 روز یا کمتر، هستند که توسط شرکت‌های مالی و مؤسسات غیرمالی منتشر می‌شوند.

اوراق تجاری برای شرکت‌هایی که در کوتاه‌مدت، به وجه نقد نیاز دارند، ابزار مالی مؤثری محسوب می‌شود. همچنین این اوراق می‌توانند به‌عنوان راهکار تأمین مالی میان‌مدت و درازمدت نیز استفاده شوند.

در این حالت، شرکت، اوراق تجاری جدید را برای پرداخت بدهی‌های سررسید شده قبلی خود منتشر می‌کند. در سال‌های اخیر، بانک‌های تجاری از بازار اوراق تجاری به‌عنوان منبعی برای وجوه قابل استقراض استفاده کرده‌اند.

اوراق تجاری بدون پشتوانه هستند و معمولاً بازپرداخت آن‌ها به‌وسیله دارایی خاصی تضمین نمی‌شود.

البته بنگاه‌های فروشنده این اوراق، می‌بایست از سمت بانک‌های تجاری پشتیبانی شوند.

در اکثر کشورها دسترسی به این بازار قانونمند است و تنها بنگاه‌هایی که در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده و از حداقل سرمایه تعیین شده‌ای برخوردار باشند، می‌توانند اقدام به انتشار اوراق تجاری کنند.

اوراق تجاری همانند اسناد خزانه، به‌صورت تنزیل شده به فروش می‌رسند و بازده آن‌ها به روش نرخ تنزیل محاسبه می‌شود.

اوراق تجاری بر خلاف اسناد خزانه، بازار دست‌دوم قابل‌توجهی ندارند و این عامل باعث کاهش قدرت نقدشوندگی آن شده است.

انواع اوراق تجاری

این اوراق به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند:

1. دسته اول، اوراقی که توسط شرکت‌های بزرگ و معتبر منتشر می‌شوند و به‌طور مستقیم و بدون نیاز به کارگزاران و معامله‌گران به خریداران ابزارهای مالی فروخته می‌شوند.
2. دسته دوم، توسط شرکت‌های کوچک‌تر اما خوشنام و معتبر منتشر می‌شوند و از طریق معامله‌گران و کارگزاران به مشتریان فروخته می‌شوند.

معمولا نرخ بهره دسته دوم اوراق منتشر شده توسط شرکت‌های بزرگ، بیشتر است که علت آن ریسک بیشتر و همچنین وجود هزینه‌های دادوستد توسط معامله‌گران است.

سایر جزییات اوراق تجاری

انتشار اوراق تجاری به‌طورمعمول توسط یک فروشنده خاص، برای مثال شعبه یک بانک تجاری، انجام می‌شود و بازخرید آن هم اغلب به عهده فروشنده است.

اوراق تجاری مزیت‌های عمده‌ای برای فروشندگان و خریداران به همراه دارند و به‌همین‌دلیل بازار آن در سال‌های اخیر رشد سریعی داشته است. امتیاز مهم این اوراق برای فروشندگان، کمتر بودن هزینه آن نسبت به استقراض از بانک‌های تجاری است.

همچنین اوراق تجاری به دلیل بازده بالاتری که نسبت به اسناد خزانه دارند و همچنین هم‌خوانی سررسید آن با نیازهای سرمایه‌گذاران، اصلی از جذابیت خاصی برای مشتریان برخوردارند.

بزرگ‌ترین بازار اوراق تجاری در جهان مربوط به ایالات‌متحده آمریکا است که حجم دادوستد آن حدود 80 درصد مبادلات جهان را تشکیل می‌دهد. پس از آن، بازار کشورهای اروپایی قرار دارند که به رغم جوان بودن، طی سال‌های اخیر رشد زیادی داشته‌اند.

گواهی سپرده

گواهی سپرده جوان‌ترین و درعین‌حال از مهم‌ترین ابزارهای بازار پول به شمار می‌رود.

این گواهی‌ از اوایل دهه 1960 میلادی مطرح شد و به دلیل انعطاف‌پذیری، تنوع و بازار دست‌دوم سازمان‌یافته، به‌سرعت گسترش یافت. به‌گونه‌ای که هم‌اکنون از مهم‌ترین منابع تأمین مالی بانک‌های تجاری و همچنین از اجزای مهم پرتفوی سرمایه‌گذاران به شمار می‌رود.

گواهی سپرده، سندی است که توسط یک مؤسسه سپرده‌پذیر، که به‌طورمعمول یک بانک است در قبال مبلغ مشخصی پول که نزد آن سپرده شده، منتشر می‌شود. این گواهی دارای سررسید و همچنین نرخ بهره معین است.

سرمایه‌گذاری با گواهی سپرده دو مزیت عمده دارد، نخست این‌که سرمایه‌گذار می‌تواند بازده پول خود به دقت را محاسبه کند. دوم، زمان سررسید اصل و بهره گواهی نیز مشخص است.

بیشتر بخوانید: گواهی سپرده سکه؛ سرمایه گذاری در بازار سکه بدون خرید فیزیکی آن!

انواع گواهی سپرده

گواهی‌های سپرده در یک دسته‌بندی کلی به دو بخش قابل انتقال و غیرقابل انتقال تقسیم می‌شوند.

دارنده گواهی سپرده قابل معامله می‌تواند آن را قبل از تاریخ سررسید در بازار دست‌دوم به فروش برساند. به‌همین‌دلیل این گواهی‌ها از نقد شوندگی بالایی برخوردارند، زیرا دارنده آن در صورت نیاز به پول نقد می‌تواند آن را در بازار دست‌دوم به فروش برساند.

اما گواهی‌های غیرقابل مبادله، قابل فروش مجدد نیستند و دارندگان آن در صورت نیاز به وجه نقد تنها می‌توانند به مؤسسه سپرده‌پذیر مراجعه و با تحمل جریمه در نظر گرفته شده، سپرده خود را از مؤسسه خارج کنند.

حداقل دوره سررسید گواهی‌های سپرده هفت روز و حداکثر آن نامحدود است. اما در عمل بیشتر گواهی‌های سپرده با سررسید کمتر از یک سال منتشر می‌شوند و در بین آن‌ها، گواهی‌های سه‌ماهه و شش‌ماهه از عمومیت بیشتری برخوردارند.

گواهی‌های سپرده قابل معامله براساس ارزش اسمی به دو دسته گواهی‌های بزرگ و گواهی‌های کوچک تقسیم می‌شوند. برای نمونه در آمریکا ارزش اسمی گواهی سپرده‌ی بزرگ بیشتر از یک میلیون دلار و ارزش اسمی گواهی سپرده کوچک کمتر از یک میلیون دلار است.

گواهی‌های سپرده بزرگ اغلب به‌وسیله بانک‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سرمایه‌گذاران نهادی (مؤسسات سرمایه‌گذاری) و صندوق‌های بازار پول خریداری می‌شوند، درحالی‌که اغلب مشتریان گواهی‌های سپرده کوچک، اشخاص هستند.

همچنین نرخ بهره گواهی سپرده کوچک، کمتر از گواهی سپرده بزرگ است.

انواع گواهی سپرده بر اساس بازار

به‌طورمعمول گواهی سپرده قابل معامله، براساس بازار در نظر گرفته شده برای فروش، به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شود.

نوع داخلی این گواهی‌ها برای فروش در داخل کشور و نوع خارجی آن برای فروش در کشورهای دیگر به‌صورت ارزی منتشر می‌شوند.

گواهی‌های سپرده ارزی خود به دو دسته بانکی و یورو تقسیم می‌شوند که این امر به دلیل اهمیت و جایگاه بازار ایالات‌متحده آمریکا و اروپا در بازارپول جهان است.

گواهی‌های سپرده ارزی که به قصد فروش در آمریکا منتشر می‌شوند به نام گواهی‌های سپرده بانکی و گواهی‌های سپرده‌ای که برای فروش در اروپا منتشر می‌شوند به گواهی‌های سپرده یورو معروفند.

بدیهی است که این گواهی‌ها برای فروش در مناطق دیگر جهان نیز منتشر می‌شوند که به دلیل اهمیت کمتر، نام استانداردی برای آن‌ها وجود ندارد.

همچنین نوع دیگری از گواهی‌های سپرده وجود دارند که توسط مؤسسات اعتباری غیربانکی منتشر می‌شوند و به نام گواهی‌های سپرده اعتباری معروف هستند.

نهادهای بازار پول

بانک مرکزی و دیگر واسطه‌های مالی بانکی از قبیل، بانک‌های تجاری و مؤسسات اعتباری غیربانکی از مهم‌ترین نهادهای بازار پول به شمار می‌آیند.

در کنار این واسطه‌های مالی، شرکت‌های تجاری، دولت و مؤسسات دولتی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، کارگزاران و معامله‌گران و در نهایت سرمایه‌گذاران نیز نقش مهمی در این بازار ایفا می‌کنند.

بیشتر بخوانید: نهاد مالی چیست؟ + انواع نهادهای مالی در ایران

تفاوت بازار پول با بازار سرمایه

تفاوت بازار پول و سرمایه یک تفاوت ذاتی و بنیادی است.

بازار پول بازاری برای معامله با بدهی‌هایی است که سررسید آن‌ها کمتر از یک سال است. این بازار در درجه اول توسط دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ استفاده می‌شود تا جریان نقدینگی خود را ثابت نگه دارند و سرمایه‌گذاران‌ نیز سود متوسطی به دست آورند.

در مقابل، بازار سرمایه محلی برای خریدوفروش اوراق بدهی بلندمدت و اوراق بهادار است. بازار سرمایه به مجموع بازار سهام و اوراق قرضه اشاره دارد.

این بازارها مشتریان خاصی ندارند و عموم مردم می‌توانند در کسری از ثانیه یک دارایی مثل سهام را بخرند و بفروشند و شرکت‌هایی که سهام خود را در بازار سرمایه منتشر می‌کنند به سودهای بلندمدت فکر می‌کنند نه سود کوتاه‌مدت.

همچنین سهام‌هایی که در بازار سرمایه منتشر می‌شوند تاریخ انقضا ندارند و قیمت آن‌ها با نوسان همراه است.

مزایا و معایب بازار پول

ورود به هر بازار مالی با مزایا و معایب خاص آن همراه است.

معمولا ورود به بازار پول به دلیل حمایت‌هایی که از جانب دولت و بانک‌ها به آن می‌شود بسیار کم‌خطر هستند. همچنین نقدینگی بالایی دارند یعنی افراد می‌توانند به‌راحتی پول دریافت کنند.

اما در مقابل این ریسک پایین، بازده سرمایه‌گذاری هم کم است. با این حال همچنان از بهره‌ای که بسیاری از بانک‌ها می‌دهند بیشتر است.

می‌توان گفت بازارهای پول گاهی عملکردی ضعیف‌تر از سایر بازارها دارند و حتی عملکرد آن‌ها با تورم همخوانی ندارد.

بنابراین ممکن است کارمزد یا بهره‌ای که سرمایه‌گذاران دریافت می‌کنند ناچیز به نظر برسد. همچنین همه دارایی‌های این بازار شامل بیمه نمی‌شوند و میزان سرمایه‌گذاری یا برداشت از آن‌ها با محدوده حداکثر و حداقلی خاصی همراه است.

جمع‌بندی

بازار پول یکی از بازارهای مهم جهانی است که در همه کشورها برای کمک به دولت، بانک‌های مرکزی، صنایع و بانک‌های تجاری فعالیت می‌کند.

این بازار از ابزارهای مختلفی پذیرش بانکی،  اوراق تجاری و اوراق سپرده برای تامین نقدینگی متقاضیان استفاده می‌کند. وام‌های دریافت شده شامل بهره می‌شوند و باید در بازه‌های زمانی زیر یک سال عودت داده شوند. این بازار با ریسک کمی همراه است.

این اصطلاح در واژه‌نامه جامع بورسینس منتشر شده است.سایر اصطلاحات و واژه‌های اقتصادی و مالی را ببینید ...