سوگیری (Bias)

بایاس (Bias) یا سوگیری به هر نوع خطای سیستماتیک در طرح (Design)، انجام (Counduct) و آنالیز مطالعه می‌گویند که منجر به تخمین نادرست اثر مواجهه بر ریسک ایجاد بیماری یا outcome مطالعه می‌شود.

در واقع، bias یا سوگیری به معنای انحراف از حقیقت در مطالعه است یا به بیان دیگر خطایی است که جمعیت هدف را از جامعه نمونه‌برداری شده متفاوت می‌کند.

Bias از عوامل تعیین کننده internal validity یا اعتبار درونی مطالعه است.

منابع مختلف، Bias را به انواع متعدد و متفاوتی تقسیم می‌کنند. اما رایج‌ترین تقسیم‌بندی انواع bias ها به این شکل است:   

• سوگیری انتخاب (Selection Bias)
• سوگیری اطلاعات (Information Bias)
• مخدوش‌کننده (Confounder)

در ادامه انواع سوگیری یا Bias را بررسی می‌کنیم.

سوگیری انتخاب (Selection Bias)

سوگیری انتخاب وقتی رخ می‌دهد که گروه‌های موجود در مطالعه ما با هم قابل مقایسه نباشند.

در واقع، ما وقتی می‌توانیم ادعا کنیم سوگیری انتخاب نداریم که گروه‌های مطالعه ما از تمام جهات مهم و اصلی بجز عامل مواجهه، با هم برابر باشند.

به عنوان مثال یک مطالعه هم-گروهی (Cohort) و یک مطالعه مورد–شاهدی (Case-Control) هر دو به این نتیجه رسیدند که ورزش کردن بعد از سکته قلبی، از تکرار مجدد سکته جلوگیری می‌کند.

اما یک مطالعه RCT، این یافته را تأیید نکرد.

این نشان می‌دهد که در دو مطالعه اول توجه دقیقی به انتخاب گروهها نشده و افرادی که بعد از سکته قلبی ورزش می‌کنند ممکن است از نظر تغذیه، سیگار کشیدن، وجود درد قفسه صدری و عوامل دیگر با گروه دیگر تفاوت کنند.

یک مثال دیگر: فرض کنید شما به عنوان پژوهشگر می‌خواهید اثر نگهدارنده‌ی NSAIDs را بر روی سرطان کولون را بررسی کنید. برای رسیدن به این هدف می‌خواهید یک مطالعه مورد-شاهدی (Case-Control) طراحی کنید. گروه ‍Case شما، شامل افرادی است که مبتلا به سرطان کولون هستند.

اما گروه کنترل را چگونه انتخاب خواهید کرد؟

فرض کنیم برای این که کارتان راحت‌تر شود با دکتر مربوط به بیمار‌هایتان که سرطان کولون دارند (و طبیعتاً متخصص گوارش می‌باشد)، صحبت می‌کنید تا عده‌ای دیگر از بیمارهایشان که مبتلا به سرطان کولون نیستند را به شما معرفی ‌کند.

این مطلب را هم در بورسینس بخوانید: رشته حسابداری و موقعیت شغلی حساب داران چگونه است؟

در این حالت، گروه کنترل مطالعه شما بیماران مبتلا به مشکل دیگر گوارشی خواهند بود.

نتیجه چنین مطالعه‌ای به دلیل وجود سوگیری انتخاب زیر سوال می‌رود. حتی اگر گروه کنترل را از بیماران بخش روماتولوژی انتخاب کنید نیز کماکان سوگیری انتخاب وجود دارد، زیرا این بیماران لزوماً نماینده‌ی خوبی برای جامعه هدف (افراد فاقد سرطان کولون) نمی‌باشند.

همان‌طور که احتمالاً متوجه شده‌اید، مطالعات مورد-شاهدی بیشتر از بقیه مطالعات در معرض Selection Bias هستند (اصطلاحا گفته می‌شود در مطالعه مورد-شاهدی گفته می‌شود که هنرمندانه‌ترین کار انتخاب گروه کنترل است). در مقابل مطالعات RCT کمترین احتمال Selection Bias را دارند (به خاطر اثر Randomization).

سوگیری اطلاعات ( Information Bias)

نام دیگر این Classification Measurement Bias, Bias یا Observation Bias نیز می‌باشد. سوگیری اطلاعات، به هر گونه خطایی در جمع‌آوری اطلاعات اطلاق می‌شود اعم از اینکه جمع‌آوری اطلاعات ناقص یا نادرست باشد و یا برای هر دو گروه به یک شکل انجام نشده باشد.

سوگیری اطلاعات از راه‌های مختلفی می‌تواند ایجاد شود، مثلاً:

 Bias in Abstracting Records: ثبت اطلاعات در پرونده‌های پزشکی ، شغلی و … دچار نقائصی است که می‌تواند باعث سوگیری اطلاعات شود.    Bias in Interviewing: یکی از راههای مهم اختلال در جمع‌آوری اطلاعات نحوه مصاحبه از افراد شرکت کننده در مطالعه است.

بگذارید با یک مثال موضوع را روشن‌تر کنیم. فرض کنید پژوهشگری می‌خواهد اثر داروی خاصی را بر سردرد بررسی کند. نحوه سؤال پرسیدن این پژوهشگر ممکن است در گروهی که دارو را استفاده می‌کنند با گروهی که دارو را مصرف نمی‌کنند متفاوت باشد.

به عنوان مثال ممکن است پژوهشگر از گروهی که دارو مصرف نمی‌کنند با دقت و وسواس بیشتری سؤال کند تا حدی که سردردهای جزیی و کم‌اهمیت را هم ثبت کند اما برعکس در گروهی که دارو مصرف می‌کنند فقط از سردردهای با اهمیت و آزار دهنده سؤال کند و یا برعکس!برای آن که چنین سوگیریی رخ ندهد، از Blinding استفاده می‌شود.

سوگیری ناشی از مصاحبه از فرد جایگزین (Bias from Surrogate Interviews)

اطلاعات گرفتن از خود بیماران به اندازه کافی پژوهشگر را ممکن است به خطا بیاندازد، چه برسد به اینکه بخواهد از فرد دیگری بجز فرد اصلی دخیل در مطالعه اطلاعات کسب کند، مثل همسر بیمار یا فرزندانش یا …

سوگیری یادآوری (Recall Bias)

یکی از مهمترین و معروف‌ترین bias ها می‌باشد.

به مثال معروف زیر توجه کنید:فرض کنید شما به عنوان پژوهشگر می‌خواهید اثر تراتوژنی داروی مسکن خاصی را بررسی کنید. برای این کار یک مطالعه مورد شاهدی طراحی می‌کنید به این صورت که گروه case شما کودکانی می‌شود که ناقص‌الخلقه به دنیا آمده‌اند و گروه کنترل، کودکان سالم سپس از مادران هر دو گروه سابقه مصرف آن داروی خاص را می‌پرسیم.

طبیعی است که مادران گروه Case ، از آن جا که کودک بیماری دارند، با وسواس و دقت بیشتری خاطرات نه ماه قبل خود را بررسی می‌کنند و حتی ممکن است مصرف یک داروی مسکن ساده را هم به یاد بیاورند.

اما برعکس مادران گروه کنترل ما، از آنجا که کودک سالمی دارند و دیگر ناراحتی خاصی ندارند حتی ممکن است مصرف یک داروی مسکن بسیار قوی را هم به خاطر نیاورند.

سوگیری گزارش‌دهی (Reporting Bias)

در این نوع سوگیری، فرد شرکت کننده در مطالعه اطلاعات درست را به ما به عنوان فرد جمع‌آوری کننده اطلاعات نمی‌دهد. این حالت بیشتر ممکن است در سؤالات حساسی مثل مصرف سیگار، الکل، داشتن رابطه جنسی مشکوک یا سؤالات مشابه اتفاق بیفتد.یک راه کاهش این نوع سوگیری این است که این گونه سؤالات از طریق مصاحبه رودررو انجام نشود و از راهی مثل پرسشنامه استفاده شود.

این لزوماً تنها راه حل و بهترین راه حل نیست.اما نکته مهم در سوگیری اطلاعات این است که این سوگیری به هر صورتی که ایجاد شود، چه به علت عدم همکاری افراد شرکت کننده در مطالعه، یا اشتباه شخص جمع‌آوری کننده اطلاعات و یا عدم بالا بودن حساسیت و ویژگی تست تشخیصی و یا هر علت دیگر باعث misclassification می‌شود.

بدین معنا که ما به علت در دست داشتن اطلاعات ناقص یا اشتباه، کسی را که در واقع جزء گروه Case قلمداد می‌شود، جزء گروه کنترل به حساب آورده‌ایم و یا بالعکس.

سوگیری انتشار (Publication Bias)

این نوع سوگیری مربوط به چاپ مقالات در مجلات می‌باشد و به معنای آن است که Editor مجله، علاقه به چاپ بعضی مقالات دارد. این مقالات معمولاً دارای نتایج Significant یا نتیجه مثبت، یا موضوع جالب برای شخص Editor یا Reviewer می‌باشند.

همچنین نوع دیگری از Bias نیز در همین رابطه وجود دارد که به آن Language Bias می‌گویند و بدین معناست که مجله‌ی خاصی گرایش خاصی به زبان خاصی دارد. بعضی مجلات English Bias دارند، یعنی مقالاتی را چاپ می‌کنند که نویسنده آنها Native English باشد و مقالات نویسندگان غیر انگلیسی‌زبان را به سختی چاپ می‌کنند. بعضی مجلات نیز American Bias دارند و مقالات نویسندگان اروپایی یا آسیایی را سخت چاپ می‌کنند.

مخدوش کننده (Confounder)

مشکلی که در مطالعات اپیدمیولوژیک پیدا می‌شود این است که ما یک ارتباط واقعی را مشاهده می‌کنیم و تمایل داریم آن را به صورت یک رابطه علی معلولی مطرح کنیم، در حالی که ممکن است چنین نباشد! برای روشن‌تر شدن موضوع به این مثال توجه کنید:پژوهشگران در مطالعه‌ای مورد-شاهدی (Case-Control) به این نتیجه رسیدند که مصرف قهوه باعث افزایش ریسک سرطان پانکراس می‌شود، غافل از اینکه عامل اصلی سرطان پانکراس، مصرف سیگار بوده و مصرف سیگار هم با مصرف قهوه ارتباط دارد.

مثال جالب تر: پژوهشگران مشاهده کرده‌اند که آب شدن آسفالت خیابان باعث افزایش میزان سردرد می‌شود! اما اصل ماجرا چیز دیگری است، آب شدن آفتاب وقتی صورت می‌گیرد که هوا به اندازه کافی گرم و آفتابی باشد. در واقع این گرمای زیاد هوا و تابش شدید آفتاب است که باعث سردرد می‌شود، و هیچ رابطه‌ی علی و معلولی بین آب شدن آسفالت خیابان و سردرد وجود ندارد!

کنترل اثر مخدوش کننده

مخدوش کننده یک Bias نیست بلکه یک عامل واقعی خارجی است عدم توجه به آن می‌تواند مشکل‌آفرین شود. در اغلب موارد سن یا جنس عوامل مخدوش کننده‌اند پس بهتر است مطالعات از این دو نظر کنترل شوند.باز هم تکرار می‌شود؛ مخدوش کننده یک واقعیت است که حین طراحی یا حتی آنالیز داده‌ها باید به آن فکر شود وگرنه ممکن است باعث نتیجه‌گیری غلط شود.

می‌توان به طور خیلی ساده مخدوش کننده را از مطالعه حذف کرده (مثلاً سیگاری‌ها وارد مطالعه نشوند) یا به نحوی اثرش را خنثی کرد (یعنی به طور یکنواخت در بین تمام دسته‌ها پخش کرد.) از جمله کارهایی که در مطالعه مورد شاهدی برای کنترل مخدوش کننده انجام می‌شود: جفت‌کردن یا Matching است یعنی افراد در هر گروه از نظر سن، جنس و عامل مخدوش کننده دیگری با هم جفت می‌شوند، و به ازای هر فرد با یک مشخصات سنی و … فرد دیگری با همان مشخصات در گروه مقابل وارد می‌شود.

بواسطه یک سری روش‌های آماری هم می‌توان حین آنالیز مطالعه اثر مخدوش کننده را از بین برد.در مطالعات کارآزمایی بالینی تصادفی شده به علت پخش تصادفی افراد عملاً فاکتور مخدوش کننده هم به طور یکنواخت بین افراد بخش می‌شود و نمی‌تواند بر نتیجه‌گیری مطالعه اثر نامطلوب بگذارد.نگارنده مطلب فوق: شهریار احمد پور کاری——–

سوگیری (Bias) در مطالعات مورد شاهدی

سوگیری عبارت از هرگونه خطاى منظم در تعیین رابطه بین عامل مواجهه و بیمارى است. در نتیجهٔ سوگیری برآورد خطر نسبى (RR) ممکن است افزایش یا کاهش یابد، سوگیری بازتاب نوعى عدم قابلیت مقایسه بین گروه‌هاى مورد بررسى و شاهد است.

باید هنگام ارزشیابىِ رابطه بین علت احتمالى و اثر حاصله، امکان سوگیری درنظر گرفته شود.در بررسى‌هاى همه‌گیرى شناختى، انواع گوناگون سوگیری ممکن است پیدا شود که بعضى از آنها عبارتند از:

۱. سوگیری به‌علت مخدوش شدن، به عامل مخدوش همواره به‌عنوان یکى از منابع مهم سوگیری توجه شده است. در بررسى‌هاى شاهد مورد این نوع سوگیری را با همسان‌سازى مى‌توان ازبین برد.

۲. سوگیری مربوط به یادآورى وقایع، هنگامى که از افراد مورد یا شاهد درباره پیشینه گذشته آنها سؤال شود احتمال زیاد هست که افراد مورد، وجود بعضى حوادث یا عوامل را بیش از افراد شاهد – که سالم هستند – به‌یاد بیاورند. مثلاً، کسانى که مبتلا به سکته قلبى شده‌اند بیشتر احتمال دارد که بعضى عادات یا وقایع را به‌خاطر بسپارند و به‌یاد آورند تا کسانى که مبتلا نشده‌اند.

۳. سوگیری انتخاب، افراد مورد و شاهد ممکن است نماینده گویاى بیماران و غیربیماران جامعه نباشند و ممکن است اختلاف‌هاى سیستماتیک در ویژگى‌هاى این دو گروه باشد، سوگیری انتخاب را با جلوگیرى از وجود آن از همه بهتر مى‌توان کنترل کرد.

۴. سوگیری برکسون Berkesonian Bias، یک نمونه خاص سوگیری، سوگیری برکسون است، که به نام شناسایى کننده آن دکتر ژوزف برکسون نامیده مى‌شود. علت این سوگیری اختلاف در میزان پذیرش بیمارستانى در مردمى است که بیمارى‌هاى مختلف دارند (مانند گروه مورد و شاهد بیمارستانى).

۵. سوگیری مصاحبه‌کننده، اگر مصاحبه‌کننده فرضیه موردنظر را بداند و بیماران را هم بشناسد این نوع سوگیری ممکن است بروز نماید. زیرا آگاهى قبلى ممکن است منجر به پرسش دقیق‌تر از بیماران (نسبت به افراد شاهد) درباره وجود سابقه مثبت تماس با عامل سببى مظنون شود. وسیله مفید براى کنترل این نوع سوگیری توجه به متوسط طول مدت مصاحبه با بیماران و مقایسه آن با مدت صرف‌شده براى افراد شاهد، مى‌باشد.

این نوع سوگیری را با انجام مطالعه بصورت دوسوکور (Double-Blind) مى‌توان ازبین بردمزایا و معایب بررسى‌هاى شاهد – مورد: جدول شماره ۷ مزایا و معایب بررسى‌هاى شاهد و مورد را به‌اختصار نشان مى‌دهد.

جدول مزایا و معایب بررسى‌هاى شاهد – مورد

مزایا

۱. اجراى آن نسبتاً آسان است.

۲. سریع و ارزان (در مقایسه با بررسى‌هاى همگروهى) است.

۳. تعداد نسبتاً کمى افراد براى مطالعه لازم است.

۴. بخصوص براى پژوهش در بیمارى‌هاى نادر یا بیمارى‌هایى که اطلاعات درمورد آنها کم است مناسب است ولى یک بیمارى نادر در جمعیت عام (مانند لوکمیاى بزرگسالان) ممکن است در گروه‌هاى در معرض خطر خاص (مانند مواجهه با پرتوى مجهول در دوران باردارى) نادر نباشد.

۵. براى افراد مورد بررسى خطرى ندارد.

۶. امکان مى‌دهد که بیش از یک نوع عامل سببى بررسى شوند (مثلاً سیگار کشیدن، فعالیت جسمى و ویژگى‌هاى شخصیتى در سکتهٔ قلبی).

۷. عوامل خطر را مى‌توان شناسایى و تدابیر پیشگیرى و مبارزه با بیمارى معقول برقرار نمود.

۸. خسته‌کننده نیست زیرا پیگیرى افراد در آینده لازم نمى‌شود.

۹. مشکلات اخلاقى آن خیلى کم است.

معایب

۱. مشکلات مربوط به سوگیری (مانند اعتماد بر حافظه یا اسناد گذشته، که صحت آنها معلوم نیست)، تعیین درجه اعتماد آگاهى‌هاى بدست آمده دشوار و گاهى غیرممکن است.

۲. ممکن است انتخاب یک گروه مناسب شاهد دشوار باشد.

۳. میزان بروز را نمى‌توان اندازه گرفت و فقط خطر نسبى را مى‌توان برآورد کرد.

۴. بین علل و عوامل مرتبط نمى‌توان تمیز قایل شد.

۵. براى ارزشیابى درمان بیمارى یا پیشگیرى از آن مناسب نیست.

۶. گویابودن گروه مورد و شاهد هم یک نکته مهم موردنظر است.    

این اصطلاح در واژه‌نامه جامع بورسینس منتشر شده است.سایر اصطلاحات و واژه‌های اقتصادی و مالی را ببینید ...