بانک مرکزی (Central Bank)

بانک مرکزی (به انگلیسی Central Bank) یک مرجع ملی مستقل است که سیاست‌های پولی را در دست دارد، مقررات بانک‌ها را وضع و بر آن‌ها نظارت می‌کند، و خدمات مالی مانند تحقیقات اقتصادی ارائه می‌کند.

تثبیت ارز ملی، پایین‌نگه‌داشتن نرخ بیکاری، و جلوگیری از تورم از جمله اهداف بانک مرکزی است.

اکثر بانک‌های مرکزی توسط هیئت مدیره‌ای متشکل از بانک‌های عضو اداره می‌شوند.

مقامات ارشد کشور مدیر بانک مرکزی را منصوب و نهاد ملی قانون‌گذاری او را تائید می‌کند.

این امر باعث همسویی بانک مرکزی با اهداف سیاسی بلندمدت کشور می‌شود. با این حال، بانک مرکزی در عملیات روزانه خود تحت تاثیر سیاست نیست. اولین بار، بانک انگلستان این مدل را اجرا کرد.

سیاست‌های پولی بانک‌های مرکزی

بانک‌های مرکزی با کنترل نقدینگی در سیستم مالی بر رشد اقتصادی تاثیر می‌گذارند. آن‌ها برای دستیابی به این هدف سه ابزار سیاست پولی دارند.

اول، آن‌ها ذخایر مورد نیاز را تعیین می‌کنند، میزان پول نقدی که بانک‌های عضو باید هر شب داشته باشند. بانک مرکزی از این مورد در کنترل میزان پولی که بانک‌ها می‌توانند قرض بدهند استفاده می‌کند.

دوم، آن‌ها از عملیات بازار آزاد برای خرید و فروش اوراق بهادار از بانک‌های عضو می‌کنند. این مسئله میزان پول نقد دردسترس را بدون نیاز به تغییر میزان ذخایر مورد نیاز تغییر می‌دهد.

آن‌ها در طول بحران مالی سال 2008 از این ابزار استفاده کردند. بانک‌ها اوراق قرضه دولتی و اوراق بهادار با پشتوانه وام خریدند تا سیستم بانکداری را به ثبات برسانند.

ساختمان بانک مرکزی آمریکا (فدرال رزرو)

فدرال رزرو ایالات متحده 4 تریلیون دلار با تسهیل کمّی به ترازنامه مالی خود اضافه کرد. فدرال رزرو از اکتبر 2017 شروع به کاهش این میزان انباشته کرد.

سوم، آن‌ها اهداف خود را براساس نرخ بهره‌ای که از بانک‌های عضو می‌گیرند تعیین می‌کنند.

این کار باعث هدایت نرخ بهره وام‌ها و وثیقه‌ها می‌شود.

افزایش نرخ‌ها باعث کندشدن رشد اقتصادی و جلوگیری از تورم می‌شود، مسئله‌ای که تحت عنوان سیاست پولی انقباضی شناخته می‌شود.

کاهش نرخ باعث افزایش رشد اقتصادی، و همچنین جلوگیری از رکود و مشکلات اقتصادی می‌شود.

از این روش به‌عنوان سیاست پولی انبساطی یاد می‌کنند.

بانک مرکزی اروپا تاکنون به قدری نرخ‌ها را پایین آورده که منفی شده است.

سیاست‌های پولی پیچیده هستند و حدود شش ماه طول می‌کشد تا آثار اعمال این سیاست‌ها در اقتصاد پدیدار شوند.

بانک‌ها ممکن است داده‌های اقتصادی را اشتباه بخوانند، اتفاقی که سال 2006 رخ داد.

بانک مرکزی تصور می‌کرد کاهش میزان وام‌های درجه دو تنها روی مسکن تاثیر خواهد گذاشت و صبر کرد تا نرخ وجوه فدرال کاهش یابد. هنگامی که این نرخ پایین آمد، کار از کار گذشته بود.

اما اگر بانک‌های مرکزی اقتصاد را بیش از حد تحریک کنند، ممکن است موجب تورم شوند.

بانک‌های مرکزی باید همچون طاعون از تورم پرهیز کنند. تورم مداوم مزایای حاصل از رشد اقتصادی را از بین می‌برد.

تورم قیمت را برای مشتری و هزینه‌ها را برای کسب‌وکارها بالا برده و باعث ازبین‌رفتن هر گونه سود می‌شود.

مطلب مرتبط: آثار تورم بر اقتصاد چیست؟

بانک‌های مرکزی باید حداکثر تلاش خود را جهت بالانگه‌داشتن نرخ بهره انجام دهند تا از تورم جلوگیری شود.

سیاستمداران و گاهی عموم مردم نسبت به بانک‌های مرکزی مشکوک هستند زیرا معمولا مستقل از مقامات منتخب فعالیت می‌کنند. آن‌ها غالبا در تلاش خود برای کمک به اقتصاد ناکام می‌مانند.

به‌عنوان مثال، رییس فدرال رزرو پل ولکر (Paul Volcker) (که از سال 1979 تا 1987 خدمت کرد) نرخ‌های بهره را به‌شدت افزایش داد.

این کار، که راه فراری از تورم بود، خشم بسیاری از منتقدین را برانگیخت. اقدامات بانک مرکزی اغلب به‌خوبی درک نشده و باعث بالارفتن سطح سوظن عموم می‌شوند.

مقررات بانکی بانک‌های مرکزی

بانک‌های مرکزی بر اجرای قوانین توسط اعضای خود نظارت دارند. آن‌ها برای پوشش ضررهای احتمالی وام به ذخایر کافی احتیاج دارند و مسئول تضمین ثبات مالی مالی و حفاظت از وجوه سپرده‌گذاران هستند.

در سال 2010، قانون اصلاحات وال‌استریت دود-فرانک اختیارات نظارتی بیشتری به فدرال رزرو داد و آژانس حمایت مالی از مصرف‌کنندگان را به وجود آورد.

این امر به قانون‌گذاران قدرت تقسیم بانک‌های بزرگ را داد تا «به‌قدری بزرگ نباشند که سقوط کنند.» این کار موانع بزرگی بر سر ایجاد صندوق‌های پوشش ریسک و واسطه‌های وام ایجاد می‌کند.

قانون ولکر بانک‌ها را از داشتن صندوق‌های پوشش ریسک منع می‌کند و به آن‌ها اجازه استفاده از پول سرمایه‌گذاران برای خرید مشتقات مالی پرریسک برای کسب سود شخصی نمی‌دهد.

دود-فرانک نیز شورای نظارت بر ثبات مالی ایجاد کرد که در مورد خطرهایی که بر کل صنعت مالی تاثیر می‌گذارد هشدار می‌دهد و توصیه می‌کند فدرال رزرو بر هرگونه شرکت مالی غیربانکی نظارت داشته باشد.

دود-فرانک مانع بیش‌ از حد بزرگ‌شدن بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، و صندوق‌های پوشش ریسک می‌شود تا از سقوط آن‌ها جلوگیری کند.

ارائه خدمات مالی

بانک‌های مرکزی در واقع بانکی برای بانک‌های خصوصی و دولت هستند. آن‌ها چک‌ها را مورد بررسی قرار داده و به اعضای خود وام می‌دهند.

بانک‌های مرکزی ارز خود را در ذخایر ارزی ذخیره می‌کنند. آن‌ها از این ذخایر برای تغییر نرخ ارز استفاده می‌کنند و ارز خارجی اضافه می‌کنند تا ارز ملی خود را در توازن با آن نگه دارند.

این کار قفل‌کردن (peg) نامیده می‌شود که به صادرکنندگان کمک می‌کند تا قیمت‌های خود را رقابتی نگاه دارند.

همچنین بانک‌های مرکزی از نرخ ارز به‌عنوان راهی برای کنترل تورم استفاده می‌کنند. آن‌ها مقادیر زیادی ارز خارجی را برای تاثیرگذاری بر عرضه و تقاضا خرید و فروش می‌کنند.

اکثر بانک‌های مرکزی به‌طور منظم آمار اقتصادی را محاسبه می‌کنند تا بتوانند تصمیم‌ها و سیاست‌های مالی را هدایت کنند.

در اینجا چند نمونه از گزارش‌های ارائه‌شده توسط فدرال رزرو را با هم مرور می‌کنیم:

• کتاب بژ (Beige Book): گزارش وضعیت اقتصادی ماهانه بانک‌های منطقه‌ای فدرال رزرو
• گزارش سیاست پولی: گزارشی نیم‌ساله به کنگره درخصوص اقتصاد ملی
• بدهی کارت اعتباری: گزارشی ماهانه درخصوص اعتبار مصرف‌کنندگان

تاریخچه بانک مرکزی در دنیا

سوئد اولین بانک مرکزی به‌نام ریکس‌بانک (Riksbank) را در سال 1668 ایجاد کرد.

بانک انگلستان بانک بعدی بود که در سال 1694 تاسیس شد. ناپلئون بانک فرانسه (Banquet de France) را در سال 1800 به وجود آورد. کنگره آمریکا نیز فدرال رزرو را در سال 1913 تاسیس کرد.

بانک کانادا کار خود را در سال 1935 آغاز و بوندنس‌بانک (Bundesbank) آلمان پس از جنگ جهانی دوم بازتاسیس شد. در سال 1998، بانک مرکزی اروپا جایگزین کلیه بانک‌های مرکزی منطقه یورو شد.

بانک مرکزی ایران

سایت تابناک: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 18 مرداد ماه 1339 تأسیس شد.

برخی از وظایف بانک مرکزی عبارتند از: حفظ ارزش داخلی و خارجی پول ملی کشور، انتشار اسکناس و ضرب سکه‌های فلزی رایج کشور، تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و ریالی، نظارت بر صدور و ورود ارز و پول رایج کشور، تنظیم کننده نظام پولی و اعتباری کشور، نظارت بر بانک‌ها و موسسات اعتباری و…

رسالت اصلی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بر آن است که با اجرای سیاست‌های پولی و اعتباری شرایط مساعد برای پیشرفت اقتصادی کشور را فراهم سازد و در اجرای برنامه‌های مختلف اعم از برنامه‌های تثبیت و توسعه اقتصادی پشتیبان دولت باشد.

نخستین بار اروپاییان در 1281 شمسی (1864 میلادی) تأسیس بانک را به وسیله ژان ساوالان فرانسوی، به میرزا محمودخان ناصرالملک پیشنهاد کردند.

آنان در 1302 شمسی (1885 میلادی) برای یک کاسه شدن کلیه وجوهی که بین ایران و اروپا جریان داشت، تصمیم گرفتند با مشارکت سرمایه‌گذاران فرانسوی و بانک عثمانی، بانک ایران و افغانستان را تشکیل دهند، اما، چون فرانسویان به این سرمایه‌گذاری اطمینان نداشتند، این کار عملی نشد.

سرانجام، انگلیسی‌ها موفق شدند که در ایران اولین بانک را تأسیس کنند.

وظایف بانک مرکزی ایران

براساس فصل دوم قانون پولی و بانکی کشور مصوب 1351 (و آخرین اصلاحات آن به صورت پانویس)، وظایف و اختیارات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به شرح زیر است:

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنظیمکننده نظام پولی و اعتباری کشور، موظف به انجام وظایف زیر می باشد:

الف- انتشار اسکناس و سکه‌های فلزی رایج کشور، طبق مقررات این قانون.
ب- نظارت بر بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، طبق مقررات این قانون.
ج- تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و تعهد یا تضمین پرداخت‌های ارزی با تصویب شورای پول و اعتبار و همچنین نظارت بر معاملات ارزی.
د- نظارت بر معاملات طلا و تنظیم مقررات مربوط به این معاملات با تصویب هیئت وزیران.
ه- نظارت بر صدور و ورود پول رایج ایران و تنظیم مقررات مربوط به آن با تصویب شورای پول و اعتبار (1).

همچنین بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان بانکدار دولت، موظف به انجام وظایف زیر است:

الف- نگاهداری حساب‌های وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها و همچنین مؤسساتی که بیش از نصف سرمایه آن‌ها متعلق به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و شرکت‌های دولتی و یا شهرداری‌ها میباشند و انجام تمام عملیات بانکی آن‌ها در داخل و خارج از کشور (2) و (3).
ب- فروش و بازپرداخت اصل و بهره انواع اوراق قرضه دولتی و اسناد خزانه به عنوان عامل دولت و واگذاری این عاملیت به افراد و یا مؤسسات دیگر.
ج- نگاهداری تمام ذخائر ارزی و طلای کشور.
د- نگاهداری وجوه ریالی صندوق بینالمللی پول و بانک بینالمللی ترمیم و توسعه و شرکت مالی بینالمللی و مؤسسه بینالمللی توسعه و مؤسسات مشابه یا وابسته به این مؤسسات.
ه- انعقاد موافقتنامه پرداخت در اجرای قرارداد‌های پولی و مالی و بازرگانی و ترانزیتی بین دولت و سایر کشورها.

اختیارات بانک مرکزی ایران

بر اساس ماده 13 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران دارای اختیارات زیر است.
1 -دادن وام و اعتبار به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با مجوز قانونی.
2 – تضمین تعهدات دولت و وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با مجوز قانونی.
3 – دادن وام و اعتبار و تضمین وام و اعتبارات اعطایی به شرکت‌های دولتی (5) و شهرداری‌ها و همچنین به مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها با تأمین کافی.
4 – تنزیل مجدد برات‌ها و اسناد بازرگانی کوتاه مدت بانک‌ها (6) و دادن اعتبار به بانک‌ها با تأمین کافی.
5 – خرید و فروش اسناد خزانه و اوراق قرضه دولتی و اوراق قرضه صادر شده از طرف دولت‌های خارجی یا مؤسسات مالی بینالمللی معتبر.
6 – خرید و فروش طلا و نقره.
7 – افتتاح و نگاهداری حساب جاری نزد بانک‌های خارج و یا نگاهداری حساب بانک‌های داخل و خارج نزد خود و انجام تمام عملیات مجاز بانکی دیگر و تحصیل اعتبارات در داخل و خارج به حساب خود و یا به حساب بانک‌های داخل.

رسالت اصلی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بر آن است که با اجرای سیاست‌های پولی و اعتباری شرایط مساعد برای پیشرفت اقتصادی کشور را فراهم سازد و در اجرای برنامه‌های مختلف اعم از برنامه‌های تثبیت و توسعه اقتصادی پشتیبان دولت باشد.

در این راه حفظ ثبات ارزش پول و تعادل موازنه پرداخت‌ها به همراه رشد مدوام اقتصادی از طریق اجرای سیاست‌های پولی از اهداف مهم آن به شمار می‌رود.

 

این اصطلاح در واژه‌نامه جامع بورسینس منتشر شده است.سایر اصطلاحات و واژه‌های اقتصادی و مالی را ببینید ...