بازار نفت و تأثیر آن بر اقتصاد ایران / بررسی دقیق بازار نفت

نگاهی به بازار نفت

در ابتدا به بررسی مختصری از بازار نفت می پردازیم. لازم به ذکر است که هدف اصلی تحلیل ما، تحلیل بازار نفت و پیش بینی قیمت آن نیست بنابراین به صورت تخصصی وارد این موضوع نمی شویم بلکه فقط به طور خلاصه نگاهی به بازیگران اصلی در عرصه بین المللی و روند قیمتی آن می اندازیم.

ترکیب تولیدکنندگان نفت در جهان در جدول زیر آمده است:

همانطور که ملاحظه می کنید حدود 40 درصد نفت جهان در سه کشور آمریکا، عربستان و روسیه تولید می گردد که روسیه و عربستان بزرگترین صادرکنندگان نیز جهان می باشند. همچنین روند تولید نفت اکثر کشورها در پنج سال اخیر صعودی بوده است. تولید نفت ایران به دلیل تحریم های بین المللی از 3.6 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 2.7 میلیون بشکه در روز تا پایان 2013 کاهش یافته بود که تا 3.1 میلیون بشکه در روز در سال 2015 افزایش یافت. ترکیب تقاضای جهانی نفت در جدول زیر آمده است:

کشورهای عضو OECD نیمی از تقاضای جهانی نفت را تشکیل می دهند و طبیعتا وضعیت اقتصادی آنها تأثیر بسزایی بر تقاضای نفت دارند. مصرف کشورهای عضو OECD طی پنج سال اخیر 15 درصد افزایش یافته است. همچنین نکته قابل توجه دیگر این است که میانگین رشد سالانه تولید طی پنج سال اخیر 1.8 درصد بوده در حالی که تقاضا با نرخ 1.2 درصد در سال افزایش یافته است.

نفت شیل

نفت شیل را می توان در پهنه وسیعی از طبیعت از آبهای شیرین گرفته تا برکه ها و دریاچه های نمکی، چاله های ژرف بین صفحات قاره ای، در اطراف باتلاق های رسوبی، برکه های کم عمق یا دریاچه ها یافت. این مسئله باعث می شود که نفت شیل پهنه وسیعی از ترکیبات آلی و معدنی را دارا باشد. بیشتر نفت شیل شامل مواد آلی به همراه مقادیری از بقایای گیاهی است که بستگی به رسوبات محیطی دارند.

مقدار تولید نفت شیل در طول تاریخ سیر یکسانی نداشته است. بطوری که با توجه به شرایط سیاسی- اقتصادی با افزایش یا کاهش تولید مواجه بوده است. سهم تولید نفت شیل از کل تولید نفت جهان از 0.5 درصد در سال 2008 به 5.7 درصد تا کنون افزایش یافته است.

در سال 2013 حدود 20 درصد کل سرمایه گذاری های انجام شده در صنعت نفت مربوط به نفت شیل بوده است. طبق تحقیقات موسسه وود مکنزی قیمت هر بشکه نفت سر به سری تولید نفت شیل بین 60-70 دلار می باشد. همچنین اگر قیمت حدود 70 دلار بماند حجم سرمایه گذاری های انجام شده در تولید نفت شیل 20 درصد و اگر در سطح 60 دلار بماند 50 درصد کاهش خواهد یافت.

در حال حاضر 5.1 میلیون بشکه نفت شیل در روز تولید می شود. با کاهش قیمت نفت طی دو سال اخیر چاههای مورد استفاده در تولید نفت شیل کاهش شدیدی داشته به نحوی که در ایالات متحده از 1600 به 500 حلقه چاه کاهش یافته است. اما نکته قابل توجه درباره نفت شیل این است که با پیشرفت تکنولوژی بهای تمام شده تولید این نفت کاهش خواهد یافت و شرکتها در سطوح پایین تر قیمت نیز قادر به تولید خواهند بود.

قیمت نفت

روند قیمت نفت طی ده سال گذشته حرکت پر نوسانی داشته است. قیمت نفت از حدود 26 دلار در سال 2003 به سطح 140 دلار تا سال 2008 رسید و پس از آن ظرف شش ماه مجددا به 40 دلار کاهش یافت. پس از آن طی دو سال تا 110 دلار رشد کرد و از سال 2011 تا نیمه اول 2014 بین 75 تا 115 دلار در نوسان بود. سپس از ماه ژوئن 2014 تا کنون در یک روند نزولی شدید قرار گرفته که تا سطح 30 دلار نیز کاهش پیدا کرده است. روند قیمت نفت در نمودار زیر آمده است:

تحلیلی از وضعیت فعلی بازار نفت

1. قبلا قاعده ای وجود داشت که کاهش قیمت نفت به نفع اقتصاد جهانی است و هر 10 دلار کاهش قیمت موجب افزایش 0.2 درصدی رشد اقتصادی دنیا می شود اما این مسأله در حال حاضر صادق نیست. نگرانی های فعلی در اقتصاد جهانی ناشی از کاهش رشد اقتصادی چین و مسائل مربوط به عرضه کنندگان نفت است. از جمله این مسائل می توان به:

• کاهش هزینه های عمومی روسیه و عربستان
• مشکلات پیش آمده ناشی از کاهش درآمد نفتی در ونزوئلا و برزیل
• کاهش 400 میلیارد دلاری سرمایه گذاری شرکت های تولیدکننده نفت

اشاره داشت که منجر به تأثیر منفی بر اقتصاد جهانی شده است. در نتیجه اثرات مثبت کاهش قیمت نفت نتوانسته بر نگرانی های فعلی غلبه کند. اگرچه طی دو سه ماه اخیر بخشی از نگرانی ها بهبود یافته و وضعیت جهان به آن شدتی که تخمین زده می شد بد نبوده است.

1. علت عدم ورشکستگی شرکتهای نفتی در حال حاضر (علیرغم کاهش شدید قیمت نفت) این است که برخی از شرکتها اقدام به پوشش ریسک قیمت در تولیدات خود کرده اند تا بتوانند زمان بیشتری از نوسانات بازار مصون بمانند. اما این وضعیت ادامه نخواهد داشت. شرکتهایی که وضعیت مالی نامناسبی دارند با مشکلات بیشتری روبرو خواهند بود. در حال حاضر اوراق قرضه بسیاری از شرکتهای انرژی زیر قیمت اسمی معامله می شوند. در قیمت 40 دلاری این صنعت در آمریکا دوام زیادی نخواهد داشت و در قیمت 50 دلاری شاید بتواند نجات پیدا کند.
2. رشد تقاضای نفت در سالهای 2013 و 2014 معادل 0.7 درصد بود در حالی که رشد تولید در سال 2014 به رکورد 2.2 درصدی دست یافت. تقاضا در سال 2015 نیز 1.7 درصد افزایش یافت و عرضه در فصل آخر به رکورد 97.2 میلیون بشکه در روز رسید. طبق پیش بینی اداره انرژی آمریکا عرضه نفت غیراوپک در سال 2016 معادل 400 هزار بشکه در روز کاهش می یابد که از سال 2008 تاکنون یک رکورد محسوب می شود. ذخایر بازرگانی نفت جهان در پایان 2015 به 3 میلیارد بشکه رسیده بود.
3. عوامی که موجب کاهش قیمت نفت شده بودند در حال تغییر می باشند. موسسه مک کینزی معتقد است که سناریوی محتمل ادامه روند فعلی طی سال جاری و سال آتی می باشد که البته افزایش مشکلات بخش عرضه این روند را تشدید خواهد کرد. اگرچه مواردی نظیر ورود ایران و تهدید چاههای نفتی در عراق می توانند بر عرضه تاثیرگذار باشند. قیمت های پایین نفت هم می تواند به کمک چین بیاید و موجب رشد اقتصادی و به تبع آن افزایش تقاضای نفت شود.

بررسی فروش و درآمد نفتی ایران در چند سال اخیر

در این بخش ابعاد کلان تاثیرگذاری تولید و فروش نفت بر تولید ناخالص داخلی، بودجه دولت و تراز پرداخت ها بررسی می گردد. در جدول زیر روند GDP کشور طی ده سال گذشته به قیمتهای ثابت سال 1383 آورده شده است:

داده های جدول فوق نشان می دهد که طی ده سال گذشته سهم گروه نفت از GDP از حدود 23 درصد در سال 82 به 10 درصد در سال 93 کاهش یافته است. همچنین نکته مهم تر این است که کاهش ارزش افزوده گروه نفت بلافاصله موجب کاهش رشد اقتصادی و حتی منفی شدن آن نیز شده است.

بطور مثال در سالهای 87 و 88 که ارزش افزوده گروه نفت به ترتیب 0.8 و 5.4 درصد کاهش یافته بود، رشد GDP از 7.7 درصد در سال 86 به 0.6 و 1.3 درصد در سالهای 87 و 88 رسید. همچنین در سالهای 91 و 92 که ارزش افزوده بخش نفت به ترتیب 37.4 و 8.9 درصد کاهش یافت، رشد اقتصادی کشور نیز منفی گردید؛ به ترتیب 6.8- و 1.9- درصد. بنابراین وضعیت گروه نفت بلافاصله بر رشد اقتصادی کشور اثر می گذارد.

در جدول زیر وضعیت بودجه دولت طی ده سال گذشته آمده است:

بررسی عملکرد ده سال گذشته بودجه دولت نشان می دهد که از سال 82 تا 90 همواره حدود 75 درصد بودجه صرف امور جاری و 25 درصد صرف هزینه های عمرانی شده است. این نکته از آنجا حائز اهمیت است که معمولا بیش از 40 درصد درآمدهای دولت از محل واگذاری دارایی های سرمایه ای صورت می گرفته که بخش عمده این درآمد از طریق فروش نفت خام و سایر فرآورده های نفتی تأمین می شود.

در نتیجه این بخش از درآمدهای دولت همواره پر نوسان بوده است. طبیعتا این نوسان بیشترین تأثیر خود را بر هزینه های عمرانی می گذاشته تا آنجا با کاهش درآمدهای نفتی دولت هزینه های عمرانی بسیار بیشتر از هزینه های جاری کاهش می یافته است. بطور مثال در سال 91 با کاهش 31 درصدی درآمد نفت هزینه های عمرانی 47 درصد کاهش یافت.

در یازده ماهه ابتدای سال 94 تنها 45 درصد هزینه های عمرانی محقق شده در حالی 91 درصد هزینه های جاری صرف شده اند. درآمدهای مالیاتی دولت نیز طی مدت مذکور تنها 74 درصد محقق شده اند. برای سال 95 نیز 68.5 هزار میلیارد تومان درآمدهای نفتی در بودجه دولت پیش بینی شده که در واقع با فرض صادرات روزانه 1.7 میلیون بشکه نفت و نفت 40 دلاری و نرخ دلار 2997 تومانی می باشد. درآمدهای مالیاتی نیز 11 درصد نسبت به بودجه مصوب سال 94 افزایش یافته است.

در جدول زیر وضعیت صادرات و واردات کشور طی ده سال گذشته آورده شده است:

همانطور که ملاحظه می کنید تراز پرداخت های کشور طی این سالها تابع مستقیمی از درآمد نفتی کشور بوده است. همچنین سهم درآمد نفتی (نفت و مشتقات) از درآمد ارزی کشور از 87 درصد در سال 1386 به 64 درصد در سال 1393 کاهش یافته است. در واقع این جزو مهم ترین بخش هایی است که قیمت نفت بر اقتصاد کشور تأثیر می گذارد.

در شرایطی که بیش از 60 درصد ارز کشور از طریق فروش نفت، گاز طبیعی و مشتقات انها تأمین می شود یک کاهش 50 درصدی در قیمت نفت با فرض حفظ سطح تولید و صادرات، حداقل 30 درصد محدودیت درآمدهای ارزی را برای اقتصاد به همراه خواهد داشت. با نگاه به ترکیب واردات ابعاد قضیه بیشتر روشن می شود. در سالهای اخیر حدود 50 درصد ارزش واردات کشور مربوط به کالاهای واسطه ای و سرمایه ای نظیر مواد خام، مواد شیمیایی، سوخت، فولاد و انواع ماشین آلات بوده است.

همچنین 20 درصد مربوط به واردات مواد غذایی بوده است. از آنجا که عمده مواد غذایی وارداتی شامل انواع غله می باشد که در واقع نیاز طبیعی کشور و غیر قابل اجتناب می باشد؛ بنابراین در اولویت تخصیص ارز در شرایط محدودیت درآمدهای ارزی قرار دارند. اما واردات کالاهای واسطه ای و سرمایه ای با کاهش درامدهای ارزی با چالش بیشتری روبرو شده و در نتیجه بخش تولید آسیب بیشتری می بیند.

جمع بندی تحلیل وضعیت بازار نفت

با توجه به مباحثی که در این گزارش مطرح شد نوسان قیمت نفت از طرق متفاوتی بر وضعیت اقتصادی ایران اثرگذار می باشد.

در حال حاضر قیمت نفت در محدوه 50 دلار در حال نوسان می باشد و از کف 25-30 دلاری خود فاصله گرفته است. همانطور که گفتیم دولت بودجه سال 95 را بر مبنای نفت 40 دلاری و صادرات 1.7 میلیون بشکه نفت خام در روز تنظیم کرده است. با فرض تداوم سطح فعلی قیمت نفت دولت در تحقق درامد نفتی خود با مشکل خاصی مواجه نخواهد بود.

البته لازم به ذکر است که فروش نفت ایران طی ماههای اخیر نیز افزایش مناسبی داشته و از لحاظ مقداری نیز می توان به تحقق بودجه فروش نفت در طول سال امیدوار بود. بنابراین با فرض قیمت 50 دلاری نفت و تحقق سایر مفروضات؛ دولت 17 هزار میلیارد تومان درامد مازاد بر بودجه حاصل از فروش نفت بدست خواهد آورد. البته این به معنای عدم کسری بودجه در دولت نخواهد بود چرا که درامدهای مالیاتی نسبت به بودجه 94 افزایشی بوده در حالی که طی 11 ماه نخست سال 94 تنها 74 درصد درآمد مالیاتی محقق شده است.

از طرفی با توجه به وضعیت رکودی و رشد پایین اقتصادی در سال 94 (که مالیات های سال 95 را تأمین خواهد کرد) احتمال عدم تحقق بودجه مالیاتی دولت بالا می باشد. بنابراین احتمالا قیمتهای فعلی نفت صرف جبران کسری بودجه دولت در بخش درآمدهای مالیاتی خواهد شد.

به همین ترتیب و با تحقق محموع درآمدهای دولت انتظار تحقق کامل بودجه عمرانی نیز وجود دارد. بودجه عمرانی دولت در سال جاری 47 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده که 56 درصد بیشتر از بودجه سال 94 می باشد. در نتیجه می توان گفت که با فرض تداوم قیمت فعلی (و قیمتهای بالاتر) نفت در سال جاری؛ شاهد تحریک بیشتر تقاضا توسط دولت (بواسطه محقق شدن کامل هزینه های جاری و عمرانی) در اقتصاد خواهیم بود که منجر به افزایش رشد اقتصادی خواهد شد.

در سطح بین المللی نیز روند قیمت بازارهای کالایی عموما هم جهت با قیمت نفت می باشد که در برخی کالاها همبستگی بسیار بالایی نیز وجود دارد. بنابراین با فرض تداوم قیمت نفت در سطح فعلی (50 دلار در هر بشکه) می توان به تداوم سطح فعلی قیمت در بازارهای کالایی با نوسان اندک امیدوار بود. البته هر کالایی شرایط خاص خود را دارد که موجب می شود نوسانات کوتاه مدت قیمت همسان با نفت و سایر بازارها نباشد اما روند کلی بازارهای کالایی همسو می باشد.