شاید تابه‌حال درباره تعارض منافع در بورس شنیده باشید.
تعارض منافع در اقتصاد ایران پدیده رایجی است.
افراد و گروه‌هایی که به‌خاطر شغل خود در شرکت‌های بزرگی بورسی حضور دارند، می‌توانند به اطلاعات مهم و مواردی که سایر سهام‌داران خرد هیچ اطلاعی از آنها ندارند دست پیدا کنند.
عناوین مطلب:
برای مثال چند مورد از تعارض منافع شامل انحصار مجوز کارگزاری‌ها، کارمزد معاملات سهام، اتحاد ناظر و منظور و رانت‌های اطلاعاتی مدیران و سهام‌داران است. این نمونه‌ها را به‌وضوح در بازار بورس و سرمایه می‌توان پیدا کرد.
به بیان ساده‌تر، تعارض منافع را می‌توان در عرض هم قرارگرفتن منافع معنی کرد. به‌طوری‌که نتوان یکی از منافع را به دیگری ترجیح داد.
به همین ترتیب، تعارض منافع در بورس را هم می‌توان به‌عنوان منافع و اطلاعاتی در نظر گرفت که شرکت‌های بزرگ از آن اطلاع دارند و اکنون در نهاد‌های موثری چون کارگزاری‌ها و سبدگردان‌ها فعال هستند. این یعنی حضور این افراد میتواند باعث به‌خطر افتادن منافع سهام‌داران خرد شود و بازار را به نفع و تصمیم آنها برگرداند.
بعد از درک مفهوم اولیه تعارض منافع به این سوال می‌رسیم که تعارض منافع چگونه در بورس به وجود میآید و نمونه تعارض منافع در بورس چیست؟ برای رسیدن به پاسخ این دو سوال مطرح شده تا پایان این مطلب همراه ما در بورسینس بمانید.
تعارض منافع در بورس
واقعیت این است که افراد زیادی سالیان طولانی در نهاد‌های نظارتی و ارکان بازار سرمایه، مثل سازمان بورس و انواع بورس‌های کشور به‌عنوان عضو هیئت‌مدیره فعالیت کرده‌اند.
برخی از این افراد همزمان در نهاد‌های تحت نظارتی مثل کارگزاری‌ها و سبدگردان‌ها هم حضور دارند.
ازآنجایی‌که تعارض منافع یعنی فرد در موقعیت شغلی قرار بگیرد که منفعتی را باید فدای منفعت ثانویه کند، این منفعت میتواند به‌نوعی باعث فساد در بورس هم بشود. معمولا منفعت ثانویه به نفع خودش یا به نفع فرد دیگری است.
بنابراین مدیریت تعارض منافع، شامل تدابیر و اقدامات نظارتی مختلفی است که برای کاهش و پیشگیری تاثیرات مخرب سوءاستفاده از موقعیت انجام می‌شود.
از جمله نمونههای تعارض منافع در بورس که می‌توان به آنها اشاره کرد، تصدی همزمان دو یا چند شغل، رانت اطلاعاتی، تصمیمگیری به نفع شخصی و پذیرش هدیه است.
بیشتر بخوانید: رانت در بورس چیست؟ + نحوه شناسایی سهام رانتی
انواع تعارض منافع در بورس
متداول‌ترین اشکال و نمونه‌هایی که برای تعارض منافع می‌توان ذکر کرد، به شرح زیر است:
1. سوءاستفاده از منصب و معامله به سود خود
در این حالت، فرد صاحب موقعیت در دولت، اداره، دادگاه و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط از مسئولیتی که به او می‌شود سوءاستفاده میکند.
این سوءاستفاده به‌صورتی انجام می‌شود که سازمان یا بخش فعال در آن را به سمت انجام معامله یا پروژه‌های هدایت میکند که سود شخصی فرد مسئول در آن وجود دارد. البته، ممکن است معامله یا پرداختی باشد که سود سهام‌داران یا افراد را هم در نظر می‌گیرد، اما این افراد در وهله دوم قرار می‌گیرند و سهم بیشتر برای خود شخص مسئول است.
مثل کارکردن برای دولت و قرارداد بستن با شرکت‌های خصوصی که در آن سهمی دارند یا صاحب آن هستند یا استفاده از موقعیت کاری فرد در دولت یا دستگاه‌های دولتی که از طریق آن بتواند برای اعضای خانواده یا افرادی که می‌شناسند، فارغ از توجه به توانایی‌های فردی و مدیریتی آنها، شغل ایجاد کنند.
2. داشتن شغل در دو موقعیت متضاد
افرادی که دو شغل دولتی دارند و منافع هر دو این مشاغل در تضاد با دیگری است، در نهایت منافع یکی از آنها را به منفعت دیگری و جمعی ترجیح می‌دهند.
برای مثال فردی که در سازمان بورس اوراق بهادار سمتی دارند و خودش هم صاحب کارگزاری یا صندوق سبدگردانی است، شامل این افراد می‌شود.
3. خویشاوندسالاری یا پارتی‌بازی
برای جلوگیری از پارتی‌بازی، معمولا پیش از استخدام، از افراد متقاضی دریافت موقعیت‌های شغلی پرسیده می‌شود که آیا آنان با کارفرمایان یا استخدام‌کنندگان شرکت نسبتی دارند یا خیر.
قطعا وقتی یکی از افراد نزدیک با کارفرما یا استخدام‌کننده در چنین موقعیتی قرار بگیرد، ممکن است خویشاوندی آنها باعث شود تصمیم درست و شایسته‌ای برای انتخاب فرد گرفته نشود.
انتخابی که انجام می‌شود صرفا بر اساس روابط خانوادگی و آشنایی باشد و شایستگی و توانایی خود فرد و افراد دیگری که برای حضور در آن موقعیت شغلی مناسب‌ترند، نادیده گرفته شود.
در چنین شرایطی استخدام‌کننده باید از فرآیند استخدام و نظر دادن درباره اینکه چه کسی استخدام شود امتناع کند، سپس فرد دیگری برای قضاوت و تصمیمگیری عادلانه‌تر به‌جای او قرار گیرد.
4. دریافت هدیه یا رشوه
دریافت هدیه یا رشوه یکی دیگر از اشکال تعارض منافع است.
دریافت هدیه از افراد، دوستان یا شرکت‌هایی که با آنها کار می‌کنید به معنی دریافت رشوه است. هدیه‌ها میتواند شامل موارد غیر مهم و غیرتاثیرگذار باشد، اما در نهایت روی تصمیم شما و منافعی که کنترل و هدایت آنها به بر عهده شماست، تاثیرگذار خواهد بود.
مثلا برای بازدید از سازمان در اقامتگاه و هتلی مستقر شوید که قبل از تصمیمگیری و انتخاب آن مکان، برای انتخابش به شما هدیه داده‌اند و اقامت شما در آن منطقه برآورد مالی برای صاحب مکان داشته باشد.
موارد دیگری که در دسته‌بندی اشکال تعارض منافع وجود دارد شامل استفاده از وسایل و تجهیزات دولت یا شرکت برای استفاده شخصی به‌عنوان کلاهبرداری یا فاش کردن اطلاعات حساس و مهم به‌عنوان نشت امنیتی طبقه‌بندی می‌شود.
بیشتر بخوانید: منظور از افشای اطلاعات با اهمیت (الف و ب) در بورس چیست؟
برای مثال در آمریکا قانون داد فرانک و در اتحادیه اروپا قانون میفید از جمله قوانینی است که این کشورها برای مقابله با تعارض منافع در بورس لحاظ کرده‌اند.
معمولا این قوانین هرچند وقت یکبار به‌روزرسانی می‌شوند. همچنین در کانادا هم قوانین بسیار منسجم در این باره وجود دارد؛ قوانینی که موفق شده تا حدی زیادی این مسئله را کنترل کند.
آسیب‌های تعارض منافع در بورس
به‌وضوح می‌توان گفت که قشر اصلی آسیب‌پذیر این اتفاق، سهام‌داران خرد هستند.
به طور مثال فردی که در کارگزاری مشغول فعالیت است باید حافظ منافع همه مشتریان باشد. وقتی که کارگزار خودش نقشی در بازار داشته باشد، به‌نوعی تعارض برخورد میکند.
بیشتر بخوانید: چگونه بهترین کارگزاری بورس را انتخاب کنیم؟
این نوع تعارض جایی مشکل‌زاست که کارگزار منافع خودش را به منافع عمومی ترجیح دهد و منافع شخصی برایش حائز اهمیت باشد. مثلا فردی می‌خواهد یک سهم را به قیمت مناسبی بخرد و کارگزار نیز از طریق رفتار فرد به این نتیجه رسیده که سهم خوبی برای خرید است.
تضاد منافع وقتی حاصل می‌شود که اگر خودش را بر فرد خریدار یا شما مقدم بداند، در بازی نمایندگی و عاملیت، اولین چیزی که برای او مهم است، منافع خودش است. یعنی جلوتر از مشتری عمل میکند.
نمونه تعارض منافع در بورس
به عنوان مثال اگر فردی در بورس کالا عضو هیئت‌مدیره باشد و همزمان در یک شرکت تولید‌کننده فلزات و پتروشیمی فعالیت کند، این فرد ممکن است دچار تعارض منافع شود.
در برخی موارد اتفاق می‌افتد که فرد باید میان منافع تولید‌کننده و منافع بورس کالا تصمیم بگیرد. درنتیجه احتمال بالایی وجود دارد که فرد ذکر شده، منافع شرکت تولیدی را به منافع کلی بازار بورس کالا ترجیح دهد.
از جمله نمونههای دیگری که در این زمینه می‌توان ذکر کرد را در ادامه با هم بررسی کنیم:
کارمزد معاملات سهام
در حال حاضر کارمزد کارگزاری‌ها حدود نیم درصد ارزش معامله است.
طبق آمار، کارگزاری‌ها در سال 98 حدود 12 هزار میلیارد تومان از محل کارمزد معاملات انجام شده در بستر خود درآمد داشتند. این کارمزد نه بابت مشاوره است، نه سودی که فرد از معامله خود کرده و نه هیچ خدمات دیگری که به کاربران داده می‌شود.
صرفا برای اینکه کارگزار سفارش معامله خریدار را به سامانه بورس ارسال کند، باید نیم درصد ارزش معامله به او پرداخت شود. همین درآمد انحصاری میان 108 شرکت کارگزاری تقسیم می‌شود. در عرضه‌های اولیه شرایط عجیب‌تر و قابل‌توجه‌تر است.
طبق قانونی که در این باره و در ایران وجود دارد، در هر عرضه اولیه کل سهام به‌صورت مساوی میان متقاضیان تقسیم می‌شود. پس هر کارگزاری میتواند در عرضه‌های اولیه برای اطرافیان خود تعدادی سهم بخرد.
این خرید سهم به این معنی است که بدون نیاز به انجام کار خاصی در کل سال و فقط از محل همین درآمد، میتواند کارگزاری را زنده نگه داشته و همواره دارایی خود را بیشتر کند.
به همین راحتی کارمزد معاملات باتوجه‌به مجوز انحصاری کارگزاری‌ها میتواند از نمونه تعارض منافع در بورس باشد.
مسئولیت‌های چرخشی
فردی که امروز در سمت مدیر سازمان بورس قرار گرفته است، فردا میتواند در جایگاه مدیرعامل یک شرکت تامین سرمایه بنشیند.
کسی که می‌داند آینده شغلی او در یکی از این نهاد‌هاست، طبیعی است که هنگام تصدی مسئولیت در سازمان بورس، به فکر آینده شغلی خودش هم باشد.
از طریق همان روابط پیچیده و لابی‌گری، تعارض منافع به وجود میآید که همان منشا فساد در بورس است. متاسفانه طبق مشاهدات و شنیده‌های مکرری که از بازار بورس به گوش می‌رسد، این مسئله کاملا در این بازار رایج است.
مرجع پیگیری و تخلفات سازمان بورس
یکی دیگر از تعارضات منافعی که در پیگیری تخلفات قانونی سازمان بورس وجود دارد، مرجع پیگیری تخلفات سازمان بورس است.
درواقع سازمان مستقل و مشخصی برای پیگیری تخلفات سازمان بورس وجود ندارد. هیئت داوری این سازمان یا سامانه شکایتی که برای بررسی تخلفات معرفی شده است، متعلق به خود سازمان بورس است.
این مسئله شباهت زیادی به اتحاد ناظر و منظور در این سازمان دارد. طبیعی است که این وضعیت تبعات بدی به همراه خواهد داشت و در نهایت ممکن است شکایت‌ها و اعتراض‌هایی که انجام می‌شود هیچ سرانجامی نداشته باشند.
در بازار سرمایه و بورس ارتباطات غیررسمی بین ناظر و نهاد‌های تحت نظارت امری جاری و رایج است. به‌خصوص در عرضه اولیه شرکت‌ها و مجوز‌دهی و نظارت بر صندوق‌ها، به‌وضوح میتواند شواهدی از این تاثیر‌گذاری در روابط را پیدا کرد.
علاوه بر این، بخش مهمی از مقررات و ضوابط در فرآیند‌های غیرشفاف تصمیمگیری می‌شوند و نهاد مستقلی برای داوری درباره شکایت و ادعا‌های تعارض منافع در بورس وجود ندارد.
رانت اطلاعاتی و اشتغال همزمان
یکی دیگر از نمونههای تعارض منافع در بورس، رانت اطلاعاتی است.
یعنی افرادی که بازیگران اصلی و در سایه بورس هستند، از اطلاعات مهمی که میتواند سرنوشت سهم‌های بازار را عوض کند، خبر دارند. به پشتوانه همین اطلاعات یک بازی برد – برد در بازار سرمایه انجام می‌دهند که سراسر سود و منفعت برای شخص خودشان است.
بازی از پیش تعیین‌شده‌ای که نتیجه مشخصی دارد. این افراد معمولا در دو محل یعنی بورس و غیر بورس منافعی دارند و از امتیازاتی برای تامین منافع خود در دو محل استفاده می‌کنند. این موضوع میتواند به‌صورت داشتن شغل و سمت خودشان در شرکت‌های بورسی یا استفاده از رانت اطلاعاتی باشد که از بستگان‌شان دریافت می‌کنند.
اینکه برخی شرکت‌ها و دارایی‌ها قیمت‌های آن‌چنانی دارند و قیمتشان در سه ماه 10 برابر می‌شود، از جمله همین موارد است. مسائل و نمونههای عجیبی که به‌خاطر اشتغال هم زمان در بازار سرمایه اتفاق می‌افتد و به‌راحتی مصداق فساد و تعارض منافع در بورس است.
مدیریت تعارض منافع بازار بورس
قانون‌گذار دو محدودیت در این زمینه برای جلوگیری از فساد بیشتر تعریف کرده است:
- اعضای هیئت‌مدیره یا شورای‌عالی بورس خودشان نمی‌توانند در بورس و معاملات مربوط به آن نقشی داشته باشند.
- اطلاعات راجع به هر کدام از شرکت‌های بورسی نمی‌توانند در جهت تامین منافع و کسب سود در بورس استفاده شوند.
اگرچه این دو قانون برای کنترل و محدودکردن آسیب‌های تعارض منافع در نظر گرفته شده است، اما هنوز هم نتوانسته به‌خوبی خاصیت بازدارندگی داشته باشد و از آسیب‌ها و مشکلات جلوگیری کند.
زیرا دورزدن این قانون بسیار ساده است و هم‌اکنون هم برخی از مدیران و اعضا این قانون را دور می‌زنند.
جمع‌بندی
در این مطلب از بورسینس درباره تعارض منافع در بورس، آسیب‌ها و نمونههای آن صحبت کردیم.
با وجود همه راهکارها و تصمیماتی که برای جلوگیری از این اتفاق در نظر گرفته شده است، هنوز هم متاسفانه روش‌هایی برای دورزدن این قانون و ایجاد فساد و سوءاستفاده در بازار بورس وجود دارد.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: