اقتصاد ایران در سال‌های 97 تا 99 با شوک ارزی مواجه شد که علت آن محدود شدن و کاهش درآمدهای ارزی به همراه عدم رشد تولید ناخالص داخلی و خارجی دولت بود.
این مساله باعث شد دولت با کسری بودجه قابل توجهی مواجه شود. کسری بودجه اصلی‌ترین عامل فزاینده پایه پولی و تورم است که تاثیر زیادی بر اقشار آسیب‌پذیر می‌گذارد.
در این شرایط راهکار دولت برای خروج از این بحران، ارز ترجیحی بود. در این مقاله قصد داریم به ارز ترجیحی از ابعاد مختلف بپردازیم.
عناوین مطلب:
ارز ترجیحی از کجا آمد؟
از شروع ریاست جمهوری حسن روحانی در مرداد سال 92 تا پاییز 95، نرخ دلار با نوسانی کمی مواجه بود به طوری که قیمت آن بین 3400 تا 3600 نوسان می‌کرد.
اما بعد از پاییز سال 95، نرخ دلار افزایش چشم گیری پیدا کرد و در پاییز سال 96 به 4 هزار تومان و در نهایت تا پایان همان سال نرخ دلار 4800 تومان شد.
از فروردین 97 موج دوم جهش قیمت دلار در ایران شروع شد. دولت حسن روحانی تصمیم گرفت برای مهار این جهش قیمت و یکسان سازی نرخ ارز، دلار را به قیمت 4200 تومانی و تک نرخی کند.
با اعلام ارز تک نرخی، سامانه نیما راه‌اندازی شد که از طریق آن، برای کالاهای اساسی دلار 3800 تومانی و برای بقیه کالاهای وارداتی دلار 4200 تومانی در نظر گرفته شد. چرا چندین نرخ دلار داریم؟ بررسی انواع دلار در ایران
ارز ترجیحی چگونه اجرا شد؟
همان طور که گفتیم، ارز ترجیحی یا ارز 4200 تومانی به اندازه یک دلار آمریکا بود که در بهار 1397 اجرا شد.
از اردیبهشت سال 97 تا مهر 1400 حدود 46 میلیارد دلار از منابع ارزی کشور به ارز ترجیحی اختصاص داده شد و در اختیار صادرکنندگان قرار گرفت.
ارز ترجیحی یا ارز 4200 تومانی از بهار سال 97 و همزمان با از سرگیری تحریم‌ها آغاز شد.
در آن سال ایران تصمیم گرفت در اثر افزایش قیمت ارز در بازار آزاد، برای بعضی کالاهای اساسی ارز ترجیحی اختصاص دهد و ارز مورد نیاز برای برای واردات این کالاها را به قیمت 4200 تومان بپردازد.
این اقدام یکی از تصمیمات جنجالی دولت بود که با هدف حمایت از اقشار آسیب پذیر برای کنترل قیمت کالاهای اساسی انجام شد.
با این حال، بعضی از کالاها به مرور از فهرست دریافت ارز 4200 تومانی خارج شدند و در نهایت این ارز فقط به گندم، ذرت، سویا، جو، روغن خام و دانه‌های روغنی و بخشی از دارو و تجهیزات پزشکی داده شد.
بعد از اجرای ارز ترجیحی چه اتفاقی افتاد؟
با وجود نقاط مثبتی که این طرح داشت، اما از همان ابتدا با انتقاد کارشناسان و متخصاصان حوزه اقتصاد مواجه شد.
آنها معتقد بودند طبقات متوسط و ضعیف جامعه، یعنی همان قشری که این طرح برای حمایت از آنها اجرا شده بود؛ کمترین بهره را از این منابع دریافت می‌کنند.
بعد از اجرای این طرح، قاچاق کالاهایی که به آنها ارز ترجیحی اختصاص داده می‌شد به کشورهای همسایه آغاز شد.
علاوه براین، مساله دیگری که به وجود آمد، فساد وجود ارز چند نرخی بود که حواشی زیادی را درمورد این طرح به وجود آورد؛ به طوری که حتی فعالان بخش خصوصی نیز معتقد بودند که این ارز علاوه بر رانت و فساد، رقابت پذیری را در فعالیت‌های اقتصادی کاهش داده است.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است که:
«صدمه وارد شده به تولیدکنندگان داخلی کالاهای اساسی، از دیگر پیامدهای واردات این کالاها با ارز ترجیحی است. هزینه های تحمیل شده به کشور از محل تأمین این نوع ارز برای واردات کالاهای اساسی به حدی است که بازنگری در این سیاست را به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل می‌کند.»
ارز ترجیحی چه زمانی حذف شد؟
اسفند ماه سال 1400 بود که مجلس با حذف این ارز در بودجه سال 1401 موافقت کرد.
حذف آن ابتدا به صورت لایحه به مجلس ارسال شد اما مجلس با فوریت حذف آن مخالفت کرد، سپس ذیل لایحه بودجه 1401 به مجلس ارائه شد و در اسفند 1400 با رای مثبت 194 نماینده، به صورت مشروط با حذف آن موافقت شد. یکی از این شروط ارائه کالابرگ الکترونیکی بود.
مجلس و شورای نگهبان مسئولیت زمانبندی و شیوه حذف ارز 4200 تومانی را به دولت ابراهیم رئیسی واگذار کردند. این دولت برای جبران تورم ناشی از حذف ارز ترجیحی، افزایش یارانه‌ها و پرداخت آن به صورت نقدی را عملی کرد.
علاوه برآن، طرح معیشتی را اجرا کرد که در پی آن، یارانه دهک درآمدی پایین را بیشتر کرد. این اقدامات تحت عناوین «جراحی اقتصادی»، «مردمی‌سازی اقتصاد» و «فتح خرمشهر اقتصادی» مطرح شد.
در پی حذف ارز ترجیحی که در تابستان 1401 اجرایی شد، قیمت بعضی اقلام خوراکی در کشور افزایش یافت که مهم‌ترین آنها قیمت روغن، ماکارونی، نان فانتزی، مرغ، تخم مرغ و شیر بود.
جالب است بدانید که قیمت آرد در پی این تصمیم 10 برابر شد به طوری که فروش نان فانتزی 60 تا 70 درصد کاهش یافت!
سوالات متداول
ارز ترجیحی چیست؟
در سال 97 و در دولت روحانی، زمانی که نرخ دلار جهش ناگهانی داشت، دولت تصمیم گرفت برای کنترل قیمت برخی کالاهای اساسی، دلار 4200 تومانی یا ارز ترجیحی را به این کالاها اختصاص دهد.
چه انتقاداتی به ارز ترجیحی وارد بود؟
بعد از اجرای این طرح، قاچاق کالاهایی که به آنها ارز ترجیحی اختصاص داده می‌شد به کشورهای همسایه آغاز شد؛ علاوه براین، مساله دیگری که به وجود آمد، فساد وجود ارز چند نرخی بود که حواشی زیادی را درمورد این طرح به وجود آورد، به طوری که حتی فعالان بخش خصوصی نیز معتقد بودند که این ارز علاوه بر رانت و فساد، رقابت پذیری را در فعالیت‌های اقتصادی کاهش داده است.
بعد از حذف ارز ترجیحی، دولت چه رویه‌ای در پیش گرفت؟
دولت برای جبران تورم ناشی از حذف ارز ترجیحی، افزایش یارانه‌ها و پرداخت آن به صورت نقدی را عملی کرد. علاوه برآن، طرح معیشتی را اجرا کرد که در پی آن، یارانه دهک درآمدی پایین را بیشتر کرد. این اقدامات تحت عناوین «جراحی اقتصادی»، «مردمی‌سازی اقتصاد» و «فتح خرمشهر اقتصادی» مطرح شد.
سخن پایانی
هرچند تخصیص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی از یک منظر موجب افزایش دسترسی دهک‌های درآمدی پایین جامعه به کالاهای اساسی بود و این استدلال می‌توانست تا حدودی درست و قابل قبول باشد، اما نکته بسیار مهمی که در این استدلال مغفول ماند، وضعیت درآمدهای ارزی و به طور کلی اقتصاد کشور در شرایط آن زمان و به خصوص سال‌های آتی بود.
در این مقاله سعی کردیم یک پایگاه اطلاعاتی برای افرادی که بعدها این واژه را جستجو می‌کنند گردآوری کنیم و موضوع ارز ترجیحی را در قالب یک تایم لاین از ایجاد تا حذف بررسی کنیم.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: