چرا پول بی‌ارزش می‌شود؟

دلیل بی ارزش شدن پول و کاهش قدرت خرید مردم چیست؟

پول یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین فاکتورها بر کیفیت زندگی انسان‌ها است. پول می‌تواند فقر، بیماری و بی‌خانمانی را از بین ببرد.

پول می‌تواند دوستی و منزلت اجتماعی به همراه داشته باشد. به‌طورکلی، انسان‌ها دوست دارند پول بیشتری داشته باشند تا از مزایای آن مثل استقلال و عزت نفس بیشتر بهره‌مند شوند.

در واقع پول، چیزی بیشتر از یک تکه کاغذ است. ارزش پول به تولید و بهره‌وری مرتبط است.

بااین‌حال می‌بینیم که پول رایج بسیاری از کشورها ازجمله کشور خودمان هر روز بی‌ارزش‌تر از قبل می‌شود اما علت بی ارزش شدن پول ملی کشورها چیست؟

تاریخچه پول

در زمان‌های بسیار دور که هنوز پول اختراع نشده بود، مردم در قالب قبایل و دسته‌های پراکنده‌ای زندگی می‌کردند و صاحبان زمین‌ها و ملاکین بر آن تسلط داشتند.

صاحبان زمین، برده‌ها را به کار می‌گرفتند تا برای آن‌ها غذا تولید کنند و در ازای آن، غذا، پناهگاه و حمایت صاحب زمین را به دست می‌آوردند.

بسیاری از محصولاتی که در دنیای آن زمان تولید می‌شد محصولات کشاورزی بود. این محصولات یا اصلا معامله نمی‌شدند یا اینکه به صورت کالا به کالا با چیز دیگری تعویض می‌شدند. از طرف دیگر بسیاری از کالاهای مبادله‌ای، فاسدشدنی بودند و نیاز بود به‌سرعت مصرف شوند.

با پیشرفت جوامع، برده‌داری نیز برچیده شد و افراد بیشتر و بیشتری توانستند برای خودشان تشکیلات کسب‌وکار مستقلی ایجاد کنند.

فردگرایی در اقتصاد، باعث تشویق حس رقابت و تمایل به تخصص شد. با افزایش تنوع کالاهای در دسترس و تنوع تقاضا برای آن‌ها، انجام معامله بدون وجود یک نوع واسطه، پیچیده شده بود.

در طول تاریخ، مردم از کالاهای مختلفی به‌عنوان ابزار مبادله استفاده می‌کردند. برای اینکه کالایی به‌عنوان واسطه استفاده شود، می‌بایست ارزش پایدار و مورد اطمینان داشته باشد.

چراکه وجود نوسان در قدرت خرید آن دارایی، می‌توانست روی میزان پاداشی که بابت کار دریافت می‌شد تاثیر بگذارد؛ بنابراین طلا و فلزات گران‌بها به‌عنوان یک کالا و دارایی برای مبادله تعیین شد (به شکل سکه و…).

معرفی این فلزات ارزشمند برای مبادله یک مزیت دیگر نیز داشت و آن امکان پس‌انداز کردن برای آینده بود.

شروع به کار بانک‌ها

ابتدا مردم طلا و فلزات خود را در خانه‌هایشان مخفی می‌کردند.

اما اشخاصی که دید اقتصادی بازتری داشتند این فرصت را غنیمت شمرده و به مردم پیشنهاد دادند طلا را در ازای کارمزد، در مکان‌هایی امن که همان بانک‌ها بودند نگهداری کنند. به‌این‌ترتیب بانک‌ها به صورت غیررسمی ایجاد شدند.

در بانک، طلاها برای مدتی بدون استفاده باقی می‌ماند ولی افرادی نیز بودند که گاهی نیاز به طلا پیدا می‌کردند. بانکداران به این افراد در ازای دریافت کارمزد، طلا را به‌صورت وام ارائه می‌کردند.

اختلاف کارمزدی که از سپرده‌گذار و وام‌گیرنده گرفته می‌شد، پاداش بانکدار در مقابل تحمل ریسک و مدیریت هزینه‌ها بود. به‌این‌ترتیب بانک‌ها رشد کردند.

بانک‌ها پس از دریافت طلا از اشخاص، به آن‌ها رسیدی می‌دادند که نشان‌گر مقدار طلای دریافت شده توسط بانک بود.

بیشتر بخوانید: نگاهی همه‌جانبه به نظام پولی و ارزی در جهان

منطق پول بدون پشتوانه

با گذشت زمان و افزایش اعتماد، افراد این رسیدها را در معاملاتشان استفاده می‌کردند و ارزش آن را برابر با ارزش طلای درج شده روی آن می‌دانستند.

بنابراین بخش عظیمی از طلاهایی که ذخیره شده بود، دیگر توسط صاحبان آن‌ها از بانک باز پس گرفته نمی‌شد. بانکدارها یک فرصت کسب‌وکار جدید پیدا کردند و به‌جای اینکه خود طلا را به وام‌گیرندگان بدهند فقط رسید آن را که نشانگر مقدار مشخصی طلا بود به او می‌دادند.

درحالی‌که که معادل فیزیکی آن (طلای پشتوانه رسید) در صندوق وجود نداشت. با انجام این کار توسط بانکدارها، طلا از قدرت خرید جدا شد (طلا دیگر به‌عنوان پشتوانه اسکناس نبود).

 قبل از اینکه پول (همان رسیدهایی که نماینده مقداری طلا بود) بین مردم مبادله و دست‌به‌دست شود، قیمت طلا دچار نوشان می‌شد.

هر زمان که مقدار طلا از معدن استخراج و به بازار وارد می‌شد، ارزش مقادیر قبلی طلا کاهش می‌یافت؛ بنابراین همانند پول، ارزش طلا نیز براساس اعتماد بود.

بنابراین اگر طلا خواهان نداشت، می‌توانست قیمت آن به اندازه کاغذی که روی آن ارزش طلا نوشته می‌شود کم شود، پس مهم نیست ما طلا استفاده کنیم یا یک تکه کاغذ به‌عنوان پول، بلکه مهم این است که ما قدرت خرید طلا یا اسکناس را کاهش ندهیم (با تولید و چاپ بی‌رویه آن‌ها، ارزش‌شان کم می‌شود).

بیشتر بخوانید: اقتصاد چگونه شکل می‌گیرد و چطور رشد می‌کند؟

تورم چه تاثیری در بی ارزش پول دارد؟

مهم‌ترین علت بی ارزش شدن پول، تورم است که در طول زمان، باعث کاهش ارزش زمانی پول (time value of money) می‌شود.

مفهوم «ارزش زمانی پول» به زبان ساده یعنی اینکه مقدار پولی که شما الان در اختیار دارید، در آینده چقدر ارزش خواهد داشت. این مفهوم فرض می‌کند که شما پولتان را در جایی سرمایه‌گذاری نمی‌کنید و سود بانکی نیز به آن اضافه نمی‌شود.

مفهوم “time value of money” یعنی اینکه اگر شما امروز مبلغ مشخصی پول دارید، ارزش این مبلغ در آینده چقدر خواهد بود.

تورم، قیمت کالاها و خدمات را در طول زمان افزایش می‌دهد و به شکل ملموسی، میزان کالاها و خدماتی که می‌توانید در آینده با مقدار فعلی پول خریداری کنید کم می‌شود.

اگر درآمد شما ثابت بماند و تورم باعث افزایش قیمت‌ها شود، باید درصد بیشتری از درآمدتان را برای خرید همان کالا و خدمات هزینه کنید.

بنابراین برای مثال، اگر قیمت فعلی 1 کیلو سیب 40000 تومان باشد، احتمال این وجود دارد که سال بعد، قیمت همین سیب به 50000 تومان برسد. این افزایش قیمت به‌طور ملموس، «ارزش زمانی پول» را کاهش می‌دهد زیرا شما باید برای خرید 1 کیلو سیب، 25 درصد بیشتر پرداخت کنید.

برای اینکه کاهش ارزش زمانی پول، اثر منفی روی قدرت خرید شما نگذارد، لازم است سودی که در سرمایه‌گذاری کسب می‌کنید یا درصد افزایش درآمد شما بیشتر از نرخ تورم باشد.

بیشتر بخوانید: منظور از تورم چیست؟ + نحوه محاسبه تورم در ایران

چرا پول بی ارزش می‌شود؟

بی ارزش شدن پول پدیده دردناکی است که باعث کمتر شدن قدرت خرید مردم و فاصله طبقاتی می‌شود.

در ادامه بررسی می‌کنیم که چرا پول بی ارزش می‌شود و منشأ این کاهش ارزش‌ها در چیست:

1. تورم

تورم باعث بی ارزش شدن پول ایران و سایر کشورها می‌شود.

اگر تورم بر یک بازار حکم‌فرما باشد، پول بهای خود را از دست می‌دهد. برای مثال، تورم زیادی که در برخی از کشورها مانند زیمباوه وجود دارد باعث شده ارزش پول این کشور به‌شدت سقوط کند و مردم در تلاش هستند تا پول این کشور را به سایر ارزها تبدیل کنند تا ارزش دارایی‌شان حفظ شود.

عوامل زیادی باعث ایجاد تورم می‌شوند مثلاً چاپ بی‌رویه پول. چاپ پول زمانی موجب تورم می‌شود که عرضه پول از مقدار رشد واقعی فراتر رود.

بیشتر بخوانید: چاپ پول یا خلق نقدینگی چیست؟

رابطه بین چاپ پول و تورم، همیشه مستقیم نیست. عرضه پول فقط به انتشار اسکناس توسط دولت بستگی ندارد و ممکن است کشوری مانند آمریکا به طرز قابل‌ملاحظه‌ای پول چاپ و روانه بازار کند ولی به دلیل وجود سایر فاکتورها، تورم زیادی ایجاد نشود.

یکی دیگر از دلایل تورم، بدهی خارجی کشور است. دولت‌ها برای پرداخت بدهی‌های خارجی، اغلب به چاپ پول روی می‌آورند که باعث تورم می‌شود.

این عامل وجود تورم در زیمباوه بود؛ اما بدهی خارجی می‌تواند منجر به تورم نشود. مثلاً ژاپن مقدار زیادی بدهی خارجی دارد ولی دارای تورم نیست.

تورم می‌تواند دلایل دیگری هم داشته باشد ازجمله:

کسری بودجه، استقراض از سیستم بانکی، هزینه‌های بالای غیرتوسعه‌ای، رشد سریع جمعیت، بلایای طبیعی مثل خشک‌سالی و سیل، احتکار در سطح گسترده، حضور دلالان، نیاز به اشتغال‌زایی در جامعه، وابستگی تولیدات داخلی به واردات، مشکلات زنجیره تأمین، مشکلات ساختار قیمت‌گذاری اجناس و غیره.

بیشتر بخوانید: 7 روش برای حفظ ارزش پول در برابر تورم ایران!

2. افزایش نقدینگی

افزایش نقدینگی و بیشتر شدن پول در دست مردم به‌جای سرمایه‌گذاری در بخش تولید یا خدمات باعث شده رقم آن طی چند سال اخیر چند برابر شود.

این چالش مهم از اشتباه محاسباتی و غلط بودن سیاست‌های پولی- مالی بانک مرکزی و دولت نشأت می‌گیرد.

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در سیستم بانکی وجود دارد این است که بانک ها به‌جای تأمین سرمایه برای افزایش تولید و بهبود اقتصاد وارد بازارهای سکه و مسکن می‌شوند یعنی پول را به‌جای تولید به سمت سفته بازی می‌برند.

گرچه که وجود تحریم‌های خارجی، قیمت نفت و فاکتورهای دیگر هم بر آن اثرگذارند اما مسئله اصلی در ساختار دولت و بانک‌هاست.

3. اقتصاد نفتی

از دیگر مشکلات اقتصادی ما که منجر به تورم، افزایش نقدینگی و بی ارزش شدن پول ایران شده، اقتصاد نفتی است.

بیش از 80 درصد اقتصاد ایران تحت سیطره درآمدهای نفتی است. بیماری هلندی ناشی از درآمد نفتی به‌عنوان یک مشکل اساسی و دیرینه در اقتصاد ما مشهود است.

این موضوع از سال 1353 شمسی با افزایش قیمت سوخت فسیلی در اثر جنگ اعراب و تحریم‌های نفتی به‌عنوان یک ضایعه مزمن، اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داده است. به‌این‌ترتیب بالا و پایین شدن قیمت نفت در بازارهای جهانی یا وضعیت تحریم‌های نفتی به‌شدت می‌تواند اقتصاد ما را تحت تاثیر قرار دهد.

4. دخالت بیش از حد دولت در اقتصاد

این موضوع در همه بخش‌های اقتصاد به‌عنوان یک وظیفه در آمده است و یکی از علل بی ارزش شدن پول است.

بخش خصوصی ایران به‌عنوان سرمایه‌گذار، درنتیجه این سیاست‌ها به‌شدت تضعیف شده و تولید ملی به دلیل واردات بی‌رویه کالاهای مصرفی ضربه خورده است.

نقش دولت در اقتصاد نباید صفر و صدی در نظر گرفته شود. دولت تنها باید نحوه دخالت درستی داشته باشد. مثلاً در اقتصادهای باز، دولت مانع از تصمیم بخش خصوصی نمی‌شود.

در اقتصاد باز اگر دولت نیاز به مس بیشتری داشته باشد آن را از طریق درآمد مالیات خریداری می‌کند؛ اما در اقتصاد دستوری یا برنامه‌ای، دولت دستور تولید مس می‌دهد و قیمت آن را هم خودش تعیین می‌کند.

در حالتی که ترکیب این دو باشد اقتصاد مختلط است. به نظر می‌رسد بهترین حالت همین اقتصاد مختلط است که در آن هم برنامه‌ریزی از سمت دولت است و هم راهکارهایی برای تولید و بهبود بازار وجود دارد.

5. هدفمندی یارانه‌ها و اعطای کمک‌های نقدی

در سال‌های اخیر طرح هدفمندی یارانه‌ها با پمپاژ پول در حساب شهروندان آن هم به صورت بی‌رویه و بی‌حساب‌وکتاب موجب افزایش نقدینگی و ضربه به تولید ملی شده است.

دلیل آن هم مغفول ماندن سهم تولید در هدفمندی یارانه‌هاست که باعث شده بخش تولید در کشور دچار کاهش بازده شوند.

6. بودجه دولت‌ها

دولت‌ها در اثر تصویب بودجه‌های سنواتی و افزایش بودجه، بودجه جاری بدنه را روزبه‌روز بزرگ‌تر کرده است تا جایی که شرکت‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت دو سوم از بودجه قوه مجریه را به خود اختصاص داده‌اند.

هرقدر مخارج دولت بیشتر باشد نیاز به چاپ پول بیشتری پیدا می‌کند که نقدینگی بیشتر را به همراه خواهد داشت.

7. مشکلات بین‌المللی اقتصاد ایران

علاوه بر موارد فوق، مشکلات ناشی از تحریم‌ها ‌موجب اوج گرفتن بیش از حد و انتظار تورم، انتظارات تورمی و حتی تورم ناشی از رکود اقتصادی شده است.

بیشتر بخوانید: بهترین سرمایه گذاری در دوران رکود اقتصادی چیست؟

درنتیجه این رویدادها اقتصاد ایران، پول ملی بی‌ارزش شده و افزایش ارزش دلار و سایر ارزهای خارجی در برابر ریال خسارات جبران‌ناپذیری به پول ملی وارد کرده است.

8. از بین رفتن اعتماد

با از بین رفتن اعتماد در یک اقتصاد و حوزه مالی، مردم و سرمایه‌گذاران ارز را از کشور خارج می‌کنند تا ریسک کاهش ارزش دارایی را متحمل نشوند.

به‌همین‌دلیل، روند خروج سرمایه و افزایش نرخ ارز شدت می‌یابد. از بین رفتن اعتماد می‌تواند دلایل سیاسی یا اقتصادی داشته باشد.

در سال‌های اخیر نیز شاهد افزایش سرمایه‌گذاری هموطنانمان در کشورهای دیگر به شکل خرید ملک و موارد مشابه هستیم که باعث خروج ارز از کشور می‌شود.

9. افزایش واردات

افزایش واردات به دلایل مختلف، می‌تواند تقاضا برای ارزهای خارجی را افزایش داده و منابع ارز خارجی را بیش‌ازپیش کاهش دهد.

دلایل بی ارزش شدن پول ایران از زبان کارشناسان

از دیدگاه اقتصاددانان، مهم‌ترین علت بی ارزش شدن پول ملی اختلاف بین رشد نقدینگی و رشد اقتصادی است.

کاهش درآمدهای ارزی و ریالی دولت و افزایش هزینه‌های دولت در حمایت از طبقات محروم در سال‌های گذشته باعث افزایش نرخ تورم تا حداکثر مقدار ممکن شده است.

به عبارت دیگر ناکارآمدی مدیریتی در نزدیک کردن رشد نقدینگی به رشد اقتصادی مهم‌ترین عامل افزایش تورم و نقدینگی است. ما در کشورمان با مسئله افزایش نقدینگی و رشد پایین اقتصادی مواجه هستیم.

کسری بودجه دولت و فساد شبکه بانکی عوامل اصلی رشد نقدینگی در کشور هستند. البته نقش تحریم‌ها نیز به‌عنوان دلیل بی ارزش شدن پول ایران و افزایش تورم پررنگ است بخصوص از سال 97 به بعد که درآمدهای ارزی به‌خاطر این تحریم‌ها کاهش چشمگیری پیدا کرد.

به نظر می‌رسد از اوایل دهه 50 تاکنون به جز دو سه سال، نرخ تورم ایران همیشه دو رقمی بوده است و این علاوه بر ناکارآمدی دولت و بخش‌های مدیریتی و استقراض از بانک مرکزی نشان‌دهنده مشکلات در قوه مقننه نیز می‌باشد.

کارشناسان دیگر معتقدند که نقش بانک‌های خصوصی در ایجاد فساد در شبکه بانکی و بی ارزش شدن پول، بیش از کسری بودجه دولت است. همچنین در سال‌های اخیر مبهم شدن مسیرهای اقتصادی به دلیل وابسته کردن آن به مذاکرات بین‌المللی باعث ایجاد مشکلاتی شده است.

محاسبات نشان می‌دهد که صادرکنندگان غیرنفتی فقط در سال 1398، حدود 210 هزار میلیارد از محل جهش نرخ ارز، رانت ریالی بردند که این رقم در قالب تورم از جیب مردم رفته است.

روش‌های احیای ارزش پول ملی

کارشناسان حوزه اقتصاد معتقدند بهبود و احیای ارزش پول ایران به تلاش زیادی نیاز دارد.

زمانی ارزش پول ملی افزایش می‌یابد که ارز موردنیاز برای واردات به‌جای فروش نفت از تولیدات داخلی و بخش غیرنفتی تأمین شود.

درحال‌حاضر نهاد و بخش‌های ناکارآمدی در کشور وجود دارند که از بودجه عمومی استفاده می‌کنند اما بازدهی چندانی ندارند. لازم است این قسمت‌های زائد حذف شوند تا نیاز دولت به تأمین بودجه از طریق دلارهای نفتی و استقراض از بانک مرکزی کاهش یابد.

در شرایط فعلی کشور ما می‌تواند از طریق ادامه همین روند معیوب ورود دلارهای نفتی به اقتصاد یا از طریق قطع وابستگی به دلارهای نفتی و تلاش برای تداوم تولید و حذف کالاهای وارداتی روی افزایش ارزش پول ملی کار کند.

همچنین لازم است از تصمیمات جزیره‌ای که برخی نهادها بدون در نظر گرفتن شرایط کل کشور و سایر بخش‌ها می‌گیرند نیز اجتناب شود مثل تصمیم به افزایش قیمت خودرو توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت که باعث نگرانی از گرانی‌های زیادی می‌شود.

دولت‌ها اگر برای برگرداندن ارزش پول ملی مصمم هستند باید با این تصمیمات مقابله کنند.

درنهایت می‌توان گفت که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین راهکار برگرداندن ارزش به پول ایران افزایش تولید ملی در بخش غیرنفتی است.

این مسئله در سال‌های اخیر به دلیل سیاست‌گذاری‌های داخلی اشتباه و مشکلاتی که در سطح بین‌الملل وجود داشته دچار آسیب زیادی شده است و شاید احیای بخش تولید در کشور مهم‌ترین راهکار ارزشمندتر کردن ریال و جلوگیری از تورم است.

سوالات متداول

جمع بندی

پول مهم ترین عامل آرامش و آسایش افراد است.

تغییر ارزش پول به معنی تغییر میزان خدمات یا کالاهایی است که با آن مقدار پول در طی زمان می‌توان خرید. تورم باعث بی ارزش شدن پول می‌شود و عوامل زیادی زمینه ساز آن هستند.